bihar assembly speaker: બિહારમાં નવી સરકારની રચનાની ઘડીઓ ગણાઈ રહી છે, ત્યારે રાજકીય ગલિયારામાં મુખ્યમંત્રી પદ કરતાં પણ વધુ ચર્ચા વિધાનસભા સ્પીકરના પદને લઈને ચાલી રહી છે. નિષ્ણાતો આ સ્થિતિને "મુખ્યમંત્રીનો ખેલ અને અધ્યક્ષની (સ્પીકર) ભૂમિકા" તરીકે વર્ણવી રહ્યા છે. NDA ના બે મુખ્ય ઘટક પક્ષો, ભાજપ અને JDU વચ્ચે આ પદ મેળવવા માટે જબરદસ્ત સ્પર્ધા ચાલી રહી છે. રાજકીય ગણિત સ્પષ્ટ છે: "જે પક્ષ પાસે સ્પીકર હશે, સત્તાના સમીકરણો તેના હાથમાં હશે." આ લેખમાં આપણે સમજીશું કે આ પદ માત્ર શોભાના ગાંઠિયા સમાન નથી, પરંતુ સરકાર બચાવવા કે પાડવા માટેનું 'બ્રહ્માસ્ત્ર' કેમ માનવામાં આવે છે.
ભાજપ અને JDU આમને-સામને: કોનો શું દાવો?
નીતિશ કુમારના શપથ ગ્રહણ પહેલાં જ ગઠબંધનમાં સ્પીકર પદ માટે રસાકસી શરૂ થઈ ગઈ છે. બંને પક્ષો પાસે પોતપોતાના તર્ક છે:
JDU ની દલીલ: હાલમાં વિધાન પરિષદના સભાપતિનું પદ ભાજપ પાસે છે, તેથી સત્તાના સંતુલન માટે વિધાનસભા સ્પીકરનું પદ JDU ને મળવું જોઈએ.
ભાજપની દલીલ: ગઠબંધનમાં મુખ્યમંત્રીનું સર્વોચ્ચ પદ JDU પાસે હોવાથી, વિધાનસભાનું નિયંત્રણ એટલે કે સ્પીકરનું પદ ભાજપના હિસ્સામાં આવવું જોઈએ.
બંધારણીય તાકાત: કલમ 178 શું કહે છે?
મીડિયા રિપોર્ટ્સ અને બંધારણીય નિષ્ણાતોના મતે, સ્પીકરની ભૂમિકા અત્યંત નિર્ણાયક હોય છે. ભારતીય બંધારણની Article 178 હેઠળ આ પદને વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યું છે. સ્પીકર વિધાનસભાના વડા ગણાય છે. તેમની મુખ્ય સત્તાઓમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
ગૃહની કાર્યવાહીનું સંપૂર્ણ સંચાલન કરવું.
વિરોધ પક્ષના નેતાને માન્યતા આપવી.
જરૂર પડે ત્યારે ગૃહની ગુપ્ત બેઠક બોલાવવી.
ધારાસભ્યોના વર્તનને નિયંત્રિત કરવું અને શિસ્તભંગના પગલાં લેવા.
અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ કે નિંદા પ્રસ્તાવ પર નિર્ણય લેવો અને વોટિંગના નિયમો નક્કી કરવા.
'પક્ષપલટા કાયદો' અને સ્પીકરનું બ્રહ્માસ્ત્ર
સ્પીકર પદ માટેની આટલી મોટી લડાઈ પાછળનું મુખ્ય કારણ તેમની પાસે રહેલી રાજકીય સત્તાઓ છે. વર્ષ 1985 ના પક્ષપલટા વિરોધી કાયદા (Anti-Defection Law) હેઠળ, સ્પીકર પાસે કોઈપણ ધારાસભ્યને ગેરલાયક ઠેરવવાની અસીમ સત્તા છે. ગઠબંધન સરકારમાં હંમેશા એવો ડર રહેતો હોય છે કે નાના પક્ષોના ધારાસભ્યો તૂટીને બીજા પક્ષમાં જોડાઈ શકે છે. આવા સમયે, સ્પીકરનો નિર્ણય સરકારને બચાવી પણ શકે છે અને પાડી પણ શકે છે. આથી જ આ પદ સરકારની સ્થિરતા માટે 'કવચ' સમાન છે.
રાજકીય વ્યૂહરચના: JDU નો ડર અને ભાજપનું ભવિષ્ય
બંને પક્ષોની રણનીતિ અલગ છે પણ લક્ષ્ય એક જ છે - 'કંટ્રોલ'. JDU સ્પીકર પદ એટલા માટે ઈચ્છે છે કે તેઓ પોતાના ધારાસભ્યોને સુરક્ષિત રાખી શકે અને ગઠબંધનમાં ભાજપ પર અંકુશ જાળવી શકે. બીજી તરફ, ભાજપ આ પદને ભવિષ્યની રાજનીતિ માટે એક વ્યૂહાત્મક સાધન તરીકે જુએ છે. રાજકીય પંડિતોનું માનવું છે કે સરકાર લાંબો સમય ટકાવવા માટે મુખ્યમંત્રી અને સ્પીકર વચ્ચે સુમેળ હોવો અનિવાર્ય છે. એક વિશ્વાસુ સ્પીકર હોવાથી ગઠબંધનમાં ભંગાણની શક્યતા નહિવત થઈ જાય છે.