Budget 2024: અગાઉ સંસદમાં બે બજેટ રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા, એક 'રેલવે બજેટ' અને બીજું 'સામાન્ય બજેટ'. ભારત સરકારે 21 સપ્ટેમ્બર 2016ના રોજ રેલવે બજેટને સામાન્ય બજેટ સાથે મર્જ કરવાની મંજૂરી આપી હતી. તે સમયે નાણામંત્રી અરુણ જેટલી હતા. તેમણે 1 ફેબ્રુઆરી, 2017ના રોજ સંસદમાં સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ સંયુક્ત બજેટ રજૂ કર્યું હતું. આ સાથે 92 વર્ષથી ચાલી આવતી પરંપરાનો અંત આવ્યો હતો.
રેલવે માટે અલગ બજેટની પરંપરા 1924માં શરૂ થઈ હતી.
રેલવે માટે અલગ બજેટની પ્રથા 1924માં શરૂ થઈ હતી. આ નિર્ણય એકવર્થ કમિટીની ભલામણોના આધારે લેવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ 2017 થી સામાન્ય બજેટની સાથે રેલ્વે બજેટ રજૂ થવાનું શરૂ થયું. 1921માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા રેલ્વે કમિટીના ચેરમેન સર વિલિયમ એકવર્થે રેલવે માટે વધુ સારી મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ લાવ્યા હતાઆ પછી તેમણે 1924માં સામાન્ય બજેટથી અલગ રજૂ કરવાનું નક્કી કર્યું. ત્યારથી લઈને 2016 સુધી તે અલગથી રજૂ થતું રહ્યું. 2016માં રેલવે મંત્રી રહેલા પીયૂષ ગોયલે છેલ્લી વખત રેલવે બજેટ રજૂ કર્યું હતું.
અલગ રેલવે બજેટની પરંપરા કેમ ખતમ થઈ?
1947માં ભારત આઝાદ થયું ત્યારે પણ રેલવેમાંથી મળતી આવક સામાન્ય આવકની આવક કરતાં 6 ટકા વધુ હતી. ત્યારબાદ સર ગોપાલસ્વામી આયંગર કમિટીએ ભલામણ કરી હતી કે અલગ રેલવે બજેટની આ પરંપરા ચાલુ રાખવી જોઈએ. 21 ડિસેમ્બર 1949 ના રોજ બંધારણ સભા દ્વારા આ આશયના સંબંધમાં ઠરાવ મંજૂર કરવામાં આવ્યો હતો. નોંધનીય છે કે આ મંજૂરી મુજબ રેલવે બજેટ માત્ર 1950-51 થી આગામી પાંચ વર્ષ માટે અલગથી રજૂ કરવાનું હતું. પરંતુ આ પરંપરા 2016 સુધી ચાલુ રહી. ધીરે ધીરે રેલવેની આવકમાં ઘટાડો થવા લાગ્યો અને 70ના દાયકામાં રેલવે બજેટ કુલ આવકના માત્ર 30 ટકા જ રહ્યું અને 2015-16માં રેલવેની આવક કુલ આવકના 11.5 ટકા સુધી પહોંચી ગઈ. ત્યાર બાદ નિષ્ણાતોએ અલગ રેલવે બજેટને નાબૂદ કરવાનું સૂચન કર્યું હતું. આ પછી સરકારે રેલવે બજેટ અને સામાન્ય બજેટને મર્જ કરી દીધું.
NDAના આ નાણામંત્રીએ 21મી સદીનું પ્રથમ બજેટ રજૂ કર્યું
નાણાકીય વર્ષ 2000-01નું બજેટ તત્કાલિન નાણામંત્રી યશવંત સિંહાએ રજૂ કર્યું હતું. તેને દેશના 'મિલેનિયમ બજેટ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. 21મી સદીનું આ પ્રથમ બજેટ હતું. આ બજેટમાં કરવામાં આવેલી ઘોષણાઓથી દેશના IT સેક્ટરમાં ક્રાંતિ આવી છે.
...જ્યારે દેશનું કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવાનો સમય બદલાયો હતો
આ પહેલા દેશનું કેન્દ્રીય બજેટ સાંજે 5 વાગ્યે ગૃહમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. સાંજે પાંચ વાગ્યે બજેટ રજૂ કરવાનું કારણ એ હતું કે તે સમયે બ્રિટનમાં 11.30 હતા. અંગ્રેજ સરકારે શરૂ કરેલી પરંપરા આઝાદી પછી પણ ચાલુ રહી. યશવંત સિંહાએ 2001માં તેને બદલી નાખી. બાદમાં, મોદી સરકારે દર વર્ષે 28મી ફેબ્રુઆરીએ રજૂ થનારુ સામાન્ય બજેટ 1લી ફેબ્રુઆરીએ રજૂ કરવાનું શરૂ કર્યું.
નાણામંત્રી સીતારમણે પણ બ્રીફકેસનો ઉપયોગ કરવાનું બંધ કરી દીધું
કોવિડ સંકટને કારણે વર્ષ 2021ના બજેટમાં વધુ એક મહત્વપૂર્ણ ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે. આ બજેટ દેશનું પ્રથમ 'પેપરલેસ બજેટ' હતું. તેની તમામ નકલો ડિજિટલ રીતે સંગ્રહિત કરવામાં આવી હતી. તે પછી 2022નું બજેટ પણ પેપરલેસ બજેટ હતું. નાણામંત્રી નિર્મલા સીતારમણે બજેટમાં વધુ એક ફેરફાર કર્યો છે. તેમણે બજેટ સંબંધિત દસ્તાવેજો લઈ જવા માટે બ્રીફકેસનો ઉપયોગ કરવાનું બંધ કરી દીધું. હવે તે ખાતાવહી જેવી દેખાતી બેગમાં બજેટ સંબંધિત દસ્તાવેજો લઈને જતા જોવા મળે છે.