RBI cheque rules: રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા (RBI) એ બેંક ખાતાધારકોની સુરક્ષા વધારવા અને નાણાકીય વ્યવહારોમાં પારદર્શિતા જાળવવા માટે ચેક બાઉન્સિંગ સંબંધિત નિયમોને અત્યંત કડક બનાવ્યા છે. નેગોશિએબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ એક્ટ, 1881 (Negotiable Instruments Act - NI Act) ની કલમ 138 હેઠળ, ચેક બાઉન્સ થવા પર સજા અને દંડની જોગવાઈ છે. RBI દ્વારા જારી કરવામાં આવેલી નવી ગાઈડલાઈન્સ અનુસાર, જો કોઈ વ્યક્તિનો ચેક બાઉન્સ થાય તો તેને 2 વર્ષ સુધીની સજા થઈ શકે છે અને કોર્ટ દ્વારા ચેકની રકમના બમણા સુધીનો દંડ પણ ફટકારવામાં આવી શકે છે. આ નિયમોનો મુખ્ય હેતુ છેતરપિંડી અટકાવવાનો અને ચેક દ્વારા થતા વ્યવહારોની વિશ્વસનીયતા જાળવવાનો છે.
ચેક બાઉન્સના નિયમોમાં RBI દ્વારા કડકતા
આજના ડિજિટલ યુગમાં પણ મોટી લેવડદેવડ માટે ચેકનો ઉપયોગ થાય છે, ત્યારે RBI દ્વારા ચેક બાઉન્સ થવાના નિયમોને વધુ સખત બનાવવામાં આવ્યા છે. આ કડકતાનો ઉદ્દેશ્ય વ્યવહારમાં પારદર્શિતા જાળવવાનો અને કોઈપણ પ્રકારની છેતરપિંડીને અટકાવવાનો છે. ચેક બાઉન્સ થવો એ ભારતમાં Negotiable Instruments Act, 1881 ની કલમ 138 હેઠળ એક ગંભીર ગુનો ગણાય છે. જો કોઈ વ્યક્તિ જાણીજોઈને કે બેદરકારીને કારણે ચેક બાઉન્સ કરે છે, તો તેને કાયદાકીય કાર્યવાહીનો સામનો કરવો પડી શકે છે.
બે વર્ષની સજા અને બમણા દંડની જોગવાઈ
Negotiable Instruments Act ની જોગવાઈઓ મુજબ, જો અપરાધ સાબિત થાય તો ચેક બાઉન્સ કરનાર વ્યક્તિને ગંભીર સજા થઈ શકે છે:
- સજા: 2 વર્ષ સુધીની કેદ.
- દંડ: ચેકની રકમના બમણા સુધીનો દંડ.
- બંને: કોર્ટ દ્વારા કેદ અને દંડ બંનેની સજા પણ ફટકારવામાં આવી શકે છે.
આ ભારે દંડ અને સજાની જોગવાઈ નાણાકીય શિસ્ત જાળવવા અને ચેક આપનાર વ્યક્તિની જવાબદારી વધારવા માટે કરવામાં આવી છે.
ચેક બાઉન્સ થવાના મુખ્ય કારણો
સામાન્ય રીતે, ચેક માત્ર બે મુખ્ય કારણોસર બાઉન્સ થાય છે, જે કાયદાકીય કાર્યવાહી તરફ દોરી શકે છે:
- ખાતામાં અપૂરતું બેલેન્સ: આ સૌથી સામાન્ય અને કાયદેસર રીતે દંડનીય કારણ છે. જ્યારે ચેક આપવામાં આવે છે, ત્યારે ખાતામાં ચેકની રકમને ચૂકવવા માટે પૂરતા પૈસા હોતા નથી.
- સહીમાં સમસ્યા: જો ચેક પર કરેલી સહી બેંકમાં જમા કરાવેલા નમૂનાની સહી સાથે મેળ ખાતી ન હોય, તો પણ ચેક બાઉન્સ થઈ શકે છે.
આથી, ચેક પર સહી કરતી વખતે ખૂબ જ ધ્યાન રાખવું અને ચેક આપતાં પહેલાં બેંક ખાતામાં પૂરતું બેલેન્સ છે કે નહીં તેની ખાતરી કરવી આવશ્યક છે.
ચેક બાઉન્સ પછીની કાયદાકીય પ્રક્રિયાની સમયરેખા
જો તમારો ચેક બાઉન્સ થાય, તો કાયદાકીય કાર્યવાહી શરૂ થાય તે પહેલાં ચોક્કસ સમયમર્યાદાનું પાલન કરવું જરૂરી છે:
- નોટિસ મોકલવી: ચેક બાઉન્સ થયાની જાણ થયાના 30 દિવસ ની અંદર ચેક મેળવનાર વ્યક્તિએ (Payee) ચેક આપનાર વ્યક્તિને (Drawer) લેખિતમાં કાયદેસરની નોટિસ મોકલવી પડે છે.
- ચુકવણી માટેનો સમય: આ નોટિસ મળ્યાના 15 દિવસ ની અંદર ચેક આપનારે બાકી રકમની ચુકવણી કરવી ફરજિયાત છે.
- કેસ ફાઈલ કરવો: જો ચેક આપનાર વ્યક્તિ 15 દિવસ ની સમયમર્યાદામાં ચુકવણી કરવામાં નિષ્ફળ જાય, તો ચેક મેળવનાર વ્યક્તિ ત્યારબાદના 30 દિવસ ની અંદર કોર્ટમાં ક્રિમિનલ ફરિયાદ દાખલ કરી શકે છે.