ભારતમાં વર્ષ 2024માં લોકસભાની ચૂંટણી યોજાવા જઈ રહી છે. ચૂંટણી પહેલા દેશના રાજકારણમાં ભૂકંપ આવી ગયો છે અને તેનું કારણ છે જ્ઞાનવાપી મસ્જિદ. આ જગ્યા પર 1991થી મસ્જિદ હટાવવા અને મંદિર બનાવવા માટે કાયદાકીય લડાઈ ચાલી રહી છે. જ્ઞાનવાપી પર હિન્દુ અને મુસ્લિમ બંને પક્ષોના પોતપોતાના દાવા અને દલીલો છે.
દરમિયાન, 21 જુલાઈના રોજ, બનારસના જિલ્લા ન્યાયાધીશે હિન્દુ પક્ષની અરજી પર ભારતીય પુરાતત્વ વિભાગ (ASI)ને સર્વે કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો. આ સર્વેક્ષણ પૂર્ણ કરવા માટે 200 વર્ષ પહેલા બનારસનો સર્વે કરનાર ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના ટંકશાળ અધિકારી જેમ્સ પ્રિન્સેપના નકશાનો આધાર લેવામાં આવી રહ્યો છે.
વાસ્તવમાં બ્રિટિશ આર્કિટેક્ટ જેમ્સ પ્રિન્સેપે 19મી સદીમાં એક પુસ્તક લખ્યું હતું. નામ હતું 'બનારસ ઇલસ્ટ્રેટેડ'. આ પુસ્તકમાં તેમણે કાશીને લગતી નાની નાની માહિતી આપી છે. આ પુસ્તકમાં પ્રિન્સેપે કાશીનો ઈતિહાસ, કાશીની સંસ્કૃતિ, કાશીના ઘાટ અને જ્ઞાનવાપી સંકુલમાં હાજર મંદિર વિશે માહિતી આપી છે.
બનારસ ઇલસ્ટ્રેટેડમાં જેમ્સ પ્રિન્સેપે જ્ઞાનવાપીને મંદિર હોવાનો દાવો કર્યો છે. તે પુસ્તકમાં તેમણે જ્ઞાનવાપી મસ્જિદને વિશ્વેશ્વર મંદિર તરીકે વર્ણવ્યું છે. આ પુસ્તકમાં વિશ્વેશ્વર મંદિરનો નકશો પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો છે. પુસ્તકમાં, જેમ્સ પ્રિન્સેપે પુરાવા સાથે માહિતી રજૂ કરવા માટે લિથોગ્રાફી તકનીકોનો ઉપયોગ કર્યો છે.
કોણ છે જેમ્સ પ્રિન્સેપ
જેમ્સનો જન્મ 20 ઓગસ્ટ 1799ના રોજ ઈંગ્લેન્ડમાં થયો હતો. તેઓ અંગ્રેજી વિદ્વાન તેમજ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના અધિકારી હતા. તેમણે 1838 એડી માં પ્રથમ વખત બ્રાહ્મી અને ખરોસ્તી લિપિ વાંચવામાં સફળતા મેળવી.
સમ્રાટ અશોકની વાર્તા દુનિયા સમક્ષ લાવી
આપણે સૌ બાળપણથી સમ્રાટ અશોકની બહાદુરીની વાતો સાંભળતા આવ્યા છીએ. અશોક મૌર્ય સમ્રાટ બિંદુસારનો પુત્ર હતો અને એક શક્તિશાળી શાસક હતો જેણે 2200 વર્ષ પહેલાં ભારત, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ અને અફઘાનિસ્તાનના મોટાભાગના ભાગો પર શાસન કર્યું હતું. રાજા અશોક એશિયાના મોટા ભાગોમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર માટે પણ જાણીતા છે.
પરંતુ શું તમે જાણો છો કે જેમ્સ પ્રિન્સેપ એ વ્યક્તિ છે જેણે અશોકના શાસનની "શોધ" કરી હતી. આર્કિટેક્ચર પ્રત્યેના તેમના જુસ્સા અને બ્રાહ્મી લિપિઓને સમજવાની કળાને કારણે જ આજે આપણે સમ્રાટ અશોક વિશે જાણીએ છીએ.
વાસ્તવમાં અશોકે પથ્થરો, સ્તંભો અને સ્મારકો પર કોતરેલા શિલાલેખ દ્વારા તેમના શાસન વિશે ઘણી માહિતી છોડી દીધી હતી. પરંતુ, આ શિલાલેખો મોટાભાગે બ્રાહ્મી લિપિમાં લખાયેલા હતા. બ્રાહ્મી લિપિ એ એક પ્રાચીન લેખન પ્રણાલી હતી જે પૂર્વે 5મી સદીની છે. અશોકે પોતાના વિશે માહિતી આપી હતી પરંતુ તે સ્ક્રિપ્ટમાં લખેલા શબ્દો કોઈ વાંચી શક્યું ન હતું.
વર્ષ 1837-38માં, જેમ્સ પ્રિન્સેપ, એક અંગ્રેજી ઇન્ડોલોજીસ્ટ, આ શિલાલેખોને સમજવાનું કાર્ય પૂર્ણ કર્યું અને અશોકને ઇતિહાસમાં તેમનું યોગ્ય સ્થાન અપાવ્યું. પ્રિન્સેપ વિના, આપણે ક્યારેય અશોકના જીવન વિશે આટલું જાણી શક્યું ન હોત.
પ્રિન્સેપ 1819માં ભારત આવ્યા હતા
એવું કહેવાય છે કે પ્રિન્સેપ બાળપણથી જ આર્કિટેક્ટ બનવા માંગતો હતો, પરંતુ ગરીબ પરિવારમાંથી હોવાના કારણે તે તેનો અભ્યાસ કરી શક્યો નહીં. તેઓ વર્ષ 1819 માં ભારત આવ્યા, તેઓ કલકત્તામાં ટંકશાળમાં નિયુક્ત થયા. એક વર્ષની અંદર એટલે કે 26 નવેમ્બર 1820ના રોજ તેમને બનારસ ટંકશાળના અધિકારી તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા. આ દરમિયાન તેમણે વારાણસીની મુલાકાત શરૂ કરી.
વારાણસીની તેમની મુલાકાત દરમિયાન આર્કિટેક્ચર પ્રત્યેનો તેમનો જૂનો જુસ્સો પણ ફરી જાગ્યો. વારાણસીના ટંકશાળ અધિકારી તરીકે નિયુક્ત થયા પછી, પ્રિન્સેપે આ પ્રાચીન શહેરને આધુનિક દેખાવ આપવા માટે એક બ્લુપ્રિન્ટ તૈયાર કરી.
તેમણે ત્યાં ગટર વ્યવસ્થા વિકસાવવા માટે મુઘલો દ્વારા બંધાયેલ 24 કિલોમીટર લાંબો 'શાહી સુરંગ' પસંદ કર્યો. 1827માં, પ્રિન્સેપે તેને લાખોરી ઈંટ અને બારી મસાલા સાથે 'શાહી નાળા'નું સ્વરૂપ આપ્યું, જે આજે પણ કોઈ વારસાથી ઓછું નથી. બનારસને આધુનિક દેખાવ આપવાના પ્રિન્સેપના પ્રયાસથી ત્યાંના ખેડૂતો પણ ખૂબ ખુશ થયા અને વારાણસીના વિકાસ માટે જમીન આપી. પ્રિન્સેપે આ જમીન પર વિશ્વેશ્વરગંજ મંડીની સ્થાપના કરી, જે હજુ પણ પૂર્વાંચલનું સૌથી મોટું કરિયાણાનું બજાર છે.
તેણે વારાણસીમાં નવી ટંકશાળની રચના કરી, એક ચર્ચ બનાવ્યું અને ઔરંગઝેબની ખોવાયેલી આલમગીર મસ્જિદના મિનારાઓને પણ પુનઃસ્થાપિત કર્યા. તેણે શહેરનું નકશા બનાવ્યું, તેની ડ્રેનેજ સિસ્ટમને ફરીથી ડિઝાઇન કરી અને કર્મનાશા નદી પર પુલ બનાવ્યો.
વિશ્વેશ્વર મંદિરનો નકશો પણ બનાવવામાં આવ્યો હતો
જેમ્સે તેમના પુસ્તક ઇલસ્ટ્રેટેડ બનારસમાં વિશ્વેશ્વર મંદિરનો નકશો પણ બનાવ્યો છે, જેને વર્તમાન સમયમાં જ્ઞાનવાપી કહેવામાં આવે છે. આ નકશામાં વિશ્વેશ્વર મંદિર વિશે વિગતવાર માહિતી આપવામાં આવી હતી. નકશા અનુસાર, તે 124 ફૂટ ચોરસ મંદિર હતું અને તેના ચાર ખૂણા પર પેવેલિયન છે. મધ્યમાં એક વિશાળ ગર્ભગૃહ છે જેને નકશામાં મંડપમ તરીકે સંબોધવામાં આવ્યું છે. નકશા પ્રમાણે આ મંદિરમાં કુલ 9 શિખરો હોવા જોઈએ.
હાલ એએસઆઈની ટીમ પુરાવા એકત્ર કરવા માટે આ નકશાની મદદ લઈ રહી છે. તે નકશા મુજબ જ્ઞાનવાપી પહેલા જો અહીં ખરેખર વિશ્વેશ્વર મંદિર હોત તો સત્ય ટૂંક સમયમાં સામે આવશે.
છેલ્લા 10 વર્ષથી બનારસમાં
જેમ્સ પ્રિન્સેપનો જન્મ ભલે ઈંગ્લેન્ડમાં થયો હોય પરંતુ તેમના 40 વર્ષના જીવનના દસ વર્ષ (1820-1830) વારાણસીમાં વિતાવ્યા હતા. વારાણસી પછી તેઓ કોલકાતા ગયા અને હેરિયેટ સોફિયા સાથે લગ્ન કર્યા. વર્ષ 1839 માં, જ્યારે તેમની તબિયત બગડવા લાગી, ત્યારે તેમણે રાજીનામું આપી દીધું અને સમગ્ર પરિવાર સાથે લંડન ગયા, જ્યાં 22 એપ્રિલ 1840 ના રોજ તેમનું અવસાન થયું.