દેશમાં બેરોજગારીની સમસ્યા ખૂબ જ ગંભીર છે. ખાસ કરીને યુવાનો માટે સારી રોજગારીની તકો ઓછી છે. તાજેતરમાં યોજાયેલી લોકસભાની ચૂંટણીમાં પણ બેરોજગારી એક મોટો મુદ્દો હતો. લોકોને મફતમાં માલ આપવાથી થોડો સમય ફાયદો થાય છે પરંતુ વાસ્તવમાં લોકોને રોજગારની જરૂર છે.
દેશમાં વિકાસ ઝડપથી થઈ રહ્યો છે પરંતુ રોજગારીની તકો એ ગતિએ વધી રહી નથી. છેલ્લા 50 વર્ષનો એકત્ર કરાયેલ ડેટા સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે, દેશની અર્થવ્યવસ્થા જેટલી ઝડપથી વધી રહી છે તેટલી ઝડપથી લોકોને રોજગારી મળી રહી નથી. જો આ સમસ્યાને નજરઅંદાજ કરવામાં આવે તો ભવિષ્યમાં તે મોટી સમસ્યા ઊભી કરી શકે છે.
બેરોજગારી ફરી વધી!
ભારતમાં બેરોજગારી ફરી વધી છે. જ્યારે આ વર્ષે મે મહિનામાં બેરોજગારીનો દર 7% હતો, તે જૂનમાં વધીને 9.2% થયો છે. એક ખાનગી સંસ્થા (CMIE) દ્વારા જારી કરાયેલા લેટેસ્ટ ડેટાએ ચિંતા વધારી દીધી છે. CMIE અનુસાર, જૂન 2024માં ભારતનો બેરોજગારી દર વધીને 9.2% થયો છે. મે 2024માં આ દર 7% હતો. આ વધારો શહેરો અને ગામડાઓ બંનેમાં જોવા મળ્યો છે. ગામમાં બેરોજગારીનો દર મે મહિનામાં 6.3% થી વધીને જૂનમાં 9.3% થયો છે. જ્યારે શહેરોમાં આ દર 8.6% થી વધીને 8.9% થયો છે.
રસપ્રદ વાત એ છે કે જેમ જેમ બેરોજગારીનો દર વધ્યો છે તેમ તેમ રોજગારી શોધતા લોકોની સંખ્યામાં પણ વધારો થયો છે. જૂનમાં આ દર વધીને 41.4% થયો, જે મે મહિનામાં 40.8% હતો. જો કે રોજગાર મેળવતા લોકોનું પ્રમાણ ઘટ્યું છે. જૂન 2024માં આ દર ઘટીને 37.6% થયો, જે મે મહિનામાં 38% હતો
સ્ત્રી બેરોજગારી ઘણી વધી છે!
સૌથી ચિંતાજનક બાબત એ છે કે, મહિલાઓમાં બેરોજગારી ઘણી વધી ગઈ છે. CMIEનો સર્વે દર્શાવે છે કે, જૂન 2024માં 18.5% મહિલાઓ બેરોજગાર હતી, જે ગયા વર્ષ કરતાં 3.4% વધુ છે. પુરુષોમાં બેરોજગારી પણ થોડી વધી છે. ગયા વર્ષે જૂન 2023માં 7.7% પુરુષો બેરોજગાર હતા, જે આ વર્ષે વધીને 7.8% થઈ ગયા છે.
અર્થવ્યવસ્થા ઝડપથી વેગ પકડી રહી છે
સારી વાત એ છે કે, ભારતની અર્થવ્યવસ્થા ખૂબ જ ઝડપથી વધી રહી છે. નેશનલ સેમ્પલ સર્વે ઑફિસ (NSO)ના ડેટા અનુસાર, જુલાઈ-સપ્ટેમ્બર 2023 ક્વાર્ટરમાં આર્થિક વૃદ્ધિ દર 8.4% પર પહોંચી ગયો હતો.
NSO ડેટા એ પણ દર્શાવે છે કે, બાંધકામ, ખાણકામ અને ઉત્પાદન જેવા ક્ષેત્રોએ આ આર્થિક વૃદ્ધિને ચલાવવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. નાણાકીય વર્ષ 2023-24 માટે એનએસઓનો બીજો એડવાન્સ અંદાજ ભારતનો વિકાસ દર 7.6% છે, જે જાન્યુઆરી 2024માં રજૂ કરાયેલા 7.3%ના પ્રારંભિક અંદાજ કરતાં વધારે છે.
ભારતમાં ઝડપથી વધી રહ્યું છે શહેરીકરણ
વર્ષ 2023 માં, ભારતમાં રહેતા લગભગ એક તૃતીયાંશ લોકો શહેરોમાં રહેવાનું શરૂ કરશે. જો છેલ્લા દસ વર્ષમાં જોવામાં આવે તો શહેરોમાં રહેતા લોકોની સંખ્યામાં લગભગ 4%નો વધારો થયો છે. મતલબ કે હવે પહેલા કરતા વધારે લોકો ગામડાઓ છોડીને શહેરોમાં સ્થાયી થવા લાગ્યા છે.
છેલ્લા દસ વર્ષમાં ભારતમાં શહેરીકરણમાં લગભગ 4%નો વધારો થયો છે. આનો અર્થ એ થયો કે હવે વધુને વધુ લોકો ખેતી છોડીને સેવા ક્ષેત્રમાં કામ કરવા લાગ્યા છે. ભારતના અર્થતંત્રમાં ખેતી આજે પણ મોટી ભૂમિકા ભજવે છે અને આજે પણ દેશમાં કામ કરતા લગભગ અડધા લોકો ખેતી સાથે સંકળાયેલા છે. પરંતુ હવે ભારતના જીડીપીમાં કૃષિનું યોગદાન પહેલા કરતા ઓછું થઈ ગયું છે, તો બીજી તરફ સેવા ક્ષેત્રનું મહત્વ વધી ગયું છે.
શહેરીકરણ અને આર્થિક વિકાસ છતાં રોજગારીનો અભાવ કેમ?
ભારતમાં રોજગારનો મોટો હિસ્સો અનૌપચારિક ક્ષેત્રમાં છે, જેમાં ઓછું વેતન, ઓછી સુરક્ષા અને કોઈ સામાજિક સુરક્ષા નથી. આર્થિક વિકાસ છતાં અનૌપચારિક ક્ષેત્રમાં રોજગારીનું પ્રમાણ ઘટી રહ્યું નથી. મોટી સંખ્યામાં લોકો શહેરોમાં આવે છે પરંતુ દરેકને રોજગાર મળતો નથી.
કૃષિ ક્ષેત્રમાં રોજગારીની તકોમાં સતત ઘટાડો થઈ રહ્યો છે જેના કારણે ગ્રામીણ વસ્તી શહેરો તરફ સ્થળાંતર કરી રહી છે. ઘણા લોકો સારા જીવનની શોધમાં ગામડાઓમાંથી શહેરો તરફ સ્થળાંતર કરે છે. આ રીતે શહેરોમાં વસ્તીનું ભારણ વધે છે અને રોજગારીની તકો પર દબાણ વધે છે.
મહિલાઓને પુરૂષો કરતા ઘણી ઓછી રોજગારીની તકો મળે છે. તેમને ઘરના કામકાજ અને બાળકોની સંભાળ પણ કરવી પડે છે, જેનાથી તેમના માટે પૂર્ણ-સમય કામ કરવું મુશ્કેલ બને છે. ભારતમાં ઔદ્યોગિકીકરણની ગતિ ધીમી રહી છે, જેના કારણે રોજગારીની તકોમાં ઘટાડો થયો છે. આ સિવાય શહેરોમાં રસ્તા, વીજળી અને પાણી જેવા માળખાકીય સુવિધાઓનો અભાવ પણ રોજગારીની તકો ઘટાડે છે.
શહેરીકરણ અને આર્થિક વિકાસ ભારતમાં રોજગારના અભાવની સમસ્યાને હલ કરવામાં સક્ષમ નથી. આ સમસ્યાના નિરાકરણ માટે શિક્ષણ, કૌશલ્ય વિકાસ, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને ઔદ્યોગિકીકરણમાં રોકાણ કરવાની જરૂર છે.
મનરેગા યોજનામાં પણ ઘણી ખામીઓ છે
દેશમાં ગામડાઓમાં રહેતા ગરીબ લોકો માટે મનરેગા યોજના ચલાવવામાં આવી રહી છે. આ યોજના હેઠળ લોકોને કામ આપવામાં આવે છે, તેનાથી તેમને રોજગાર મળે છે. પરંતુ આ યોજનામાં પણ ઘણી ખામીઓ છે.
કાયદામાં લખેલું છે કે, જો કોઈને 15 દિવસમાં કામ ન મળે તો તેને બેરોજગારી ભથ્થું આપવામાં આવશે, પરંતુ આવું ભાગ્યે જ બને છે. આ ઉપરાંત વેતન પણ મોડું ચૂકવવામાં આવે છે.
ગામડાઓમાં મનરેગા યોજના હેઠળ લોકોને રોજગારી આપવામાં આવે છે પરંતુ શહેરોમાં આટલી મોટી કોઈ યોજના નથી. આવી યોજનાઓ કેટલાક રાજ્યોમાં નાના પાયા પર ચાલી રહી છે, જ્યારે સમગ્ર દેશમાં એક મોટી યોજનાની જરૂર છે. આ સંબંધમાં એક પ્રસ્તાવ પણ આવ્યો છે, જેનું નામ છે 'વિકેન્દ્રિત શહેરી રોજગાર અને તાલીમ' એટલે કે DUET સ્કીમ. આ યોજના હેઠળ શહેરોમાં પાણી પુરવઠો, સફાઈ અને અન્ય કામો થઈ શકશે.
રોજગારી કેવી રીતે બનવું: આ પણ એક પડકાર છે
બેરોજગારીની સમસ્યા વાસ્તવમાં મોટાભાગે લોકો વર્તમાન રોજગાર માટે યોગ્ય છે કે નહીં તેનાથી સંબંધિત છે. ભારતમાં, કૌશલ્ય વિકાસ અને તાલીમ પર વધુ ધ્યાન આપવામાં આવતું નથી, જેના કારણે ઘણા લોકો પાસે આજની નોકરીઓ માટે જરૂરી કુશળતા નથી.
તેથી, હવે યુદ્ધના ધોરણે મોટા પાયા પર વ્યાવસાયિક એટલે કે કૌશલ્ય આધારિત શિક્ષણ શરૂ કરવાની જરૂર છે. અભ્યાસની સાથે વિદ્યાર્થીઓને કંપનીઓમાં ઈન્ટર્ન તરીકે કામ કરવાની તક પણ આપવામાં આવશે. જર્મનીમાં આ પ્રકારના કોન્સેપ્ટ પર ખૂબ જ સારું કામ કરવામાં આવ્યું છે. ત્યાંની કંપનીઓ શાળામાંથી અભ્યાસ પૂર્ણ કરનારા બાળકોને તાલીમ આપે છે અને બાદમાં તેમને નોકરી પર રાખે છે. તેનાથી કંપનીઓને પણ ફાયદો થાય છે અને યુવાનોને રોજગારી પણ મળે છે. આવું જ કામ અમેરિકામાં પણ થાય છે.
કેન્યા અને કોલંબિયા જેવા આફ્રિકન દેશોમાં પણ આવી યોજનાઓ ચલાવવામાં આવી રહી છે અને તે ઘણી સફળ રહી છે. આપણે ભારતમાં પણ આવી જ યોજનાઓ શરૂ કરવી જોઈએ. આ માટે કંપનીઓ, સરકાર, ઉદ્યોગપતિઓ અને સામાજિક સેવા સંસ્થાઓએ સાથે મળીને કામ કરવું પડશે.