Dowry: તાજેતરમાં સુપ્રીમ કોર્ટે એક મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય આપ્યો હતો જેમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું હતું કે લગ્ન સમયે માત્ર દહેજ અને પરંપરાગત ભેટ આપવાથી દહેજ પ્રતિબંધ અધિનિયમ, 1961 ની કલમ 6 ની જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન થતું નથી. આ નિર્ણય જસ્ટિસ સંજય કરોલ અને જસ્ટિસ જે.કે. મહેશ્વરીની ખંડપીઠે એક કેસમાં આપ્યો હતો.
જાણો શું છે કેસ?
આ મામલો પિતા અને તેની પુત્રીના ભૂતપૂર્વ સાસરિયાઓ વચ્ચેના વિવાદને કારણે થયો હતો. પિતાનો આરોપ છે કે તેમની પુત્રીના લગ્ન સમયે તેમને આપેલા સોનાના દાગીના તેના પૂર્વ સાસરિયાઓએ પરત કર્યા ન હતા. આ લગ્ન 1999માં થયા હતા પરંતુ 2016માં અમેરિકામાં છૂટાછેડા થઈ ગયા હતા. છૂટાછેડા સમયે પક્ષકારો વચ્ચેની તમામ નાણાકીય અને વૈવાહિક બાબતોનું સમાધાન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં તમામ સંપત્તિના વિભાજનનો સમાવેશ થાય છે.
જો કે, છૂટાછેડાના પાંચ વર્ષ પછી અને પુત્રીના બીજા લગ્નના ત્રણ વર્ષ પછી જાન્યુઆરી 2021માં પિતાએ ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 406 અને દહેજ પ્રતિબંધ અધિનિયમની કલમ 6 હેઠળ તેના ભૂતપૂર્વ સાસરિયાઓ સામે એફઆઈઆર દાખલ કરી. ફરિયાદમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે તેમણે વારંવાર વિનંતી કરવા છતાં તેની પુત્રીનું 'સ્ત્રીધન' પરત કર્યું નથી.
કાનૂની મુદ્દાઓ
આ કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટમાં બે મોટા કાયદાકીય પ્રશ્નો ઉભા થયા
- લોકસ સ્ટેન્ડી (અધિકારક્ષેત્રનો પ્રશ્ન): શું છૂટાછેડા લીધેલ મહિલાના પિતાને તેની પુત્રી વતી 'સ્ત્રીધન'ની વસૂલાત માટે એફઆઈઆર દાખલ કરવાનો અધિકાર છે કે કેમ, જ્યારે તેમની પુત્રીએ તેમને આવું કરવા માટે અધિકૃત કરવામા આવ્યા ન હોય?
- દહેજનો કાયદા: શું લગ્ન સમયે ભેટો અને પારંપરિક ગિફ્ટ આપવાથી દહેજ નિષેધ કાયદાની કલમ 6નું ઉલ્લંઘન થાય છે, જે દહેજની વસ્તુઓ પરત કરવા સાથે સંબંધિત છે?
કોર્ટનો નિર્ણય
જસ્ટિસ સંજય કરોલે ચુકાદો સંભળાવતા કહ્યું કે આ ફરિયાદ ટકાઉ નથી. કોર્ટે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે 'સ્ત્રીધન'નો માલિકી હક માત્ર મહિલા પાસે હોય છે અને તેના પર તેનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. અગાઉના નિર્ણયોને ટાંકીને સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું હતું કે સ્ત્રીધન પર મહિલાનો અધિકાર અટલ અને વિશિષ્ટ હોય છે અને તેના પતિ અથવા પિતાનો તેના પર કોઈ અધિકાર નથી, સિવાય કે મહિલા પોતે તેમને આવું કરવા માટે અધિકૃત ન કરે.
કોર્ટને એવા કોઈ પુરાવા મળ્યા નથી કે ફરિયાદીની પુત્રીએ ક્યારેય તેનું 'સ્ત્રીધન' તેના સાસરિયાઓને સોંપ્યું હતું કે તેમણે તેની ચોરી કરી હતી. વધુમાં કોર્ટે એ પણ અવલોકન કર્યું હતું કે લગ્નના બે દાયકા પછી અને છૂટાછેડાના ઘણા વર્ષો પછી આક્ષેપો કરવામાં આવ્યા હતા અને આ વિલંબ માટે કોઈ સંતોષકારક ખુલાસો આપવામાં આવ્યો ન હતો.
દહેજ નિષેધ અધિનિયમની કલમ 6 હેઠળ દહેજના આરોપોના સંદર્ભમાં અદાલતે જણાવ્યું હતું કે લગ્ન સમયે આપવામાં આવતી ભેટોનો અર્થ એ નથી કે તે સાસરિયાઓને એવી રીતે સોંપવામાં આવી હતી કે જેથી કાનૂની જવાબદારી વધે. કોર્ટે એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે ફરિયાદીના આરોપો મોટાભાગે પાયાવિહોણા છે અને કાયદાકીય રીતે સાચા નથી.
કાનૂની પ્રક્રિયાનો દુરુપયોગ: "ફોજદારી કાર્યવાહીનો હેતુ ગુનેગારને કાયદાની સામે રજૂ કરવાનો છે. બદલો લેવાનું કે બદલો લેવા માટે માધ્યમ બનાવવાનો નથી. કોર્ટે કિશન સિંહ (મૃત) વિરુદ્ધ ગુરપાલ સિંહ અને અન્યના કેસને ટાંકીને કહ્યું હતું.
વિલંબ અને બેદરકારી: છૂટાછેડાના પાંચ વર્ષ પછી અને તેમની પુત્રીના ફરીથી લગ્નના ત્રણ વર્ષ પછી FIR દાખલ કરવા બદલ કોર્ટે ફરિયાદીની ટીકા કરી હતી. કોર્ટે પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો કે કાનૂની કાર્યવાહી સમયસર હોવી જોઈએ અને દ્વેષ અથવા પ્રતિશોધથી પ્રેરિત ન હોવી જોઈએ.
સુપ્રીમ કોર્ટે તેલંગણા હાઇકોર્ટના નિર્ણયને ઉલટાવીને અપીલ સ્વીકારી હતી, જેમાં હાઇકોર્ટે અરજદારો સામેની કાર્યવાહીને રદ કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. કોર્ટે એફઆઈઆર અને તમામ સંબંધિત કાનૂની કાર્યવાહીને રદ કરી હતી અને તારણ કાઢ્યું હતું કે ફરિયાદી દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલી ફોજદારી કાર્યવાહી કાનૂની પ્રક્રિયાનો દુરુપયોગ છે.