બંધારણ એ કોઈપણ દેશની શાસન પ્રણાલી અને રાજ્યને ચલાવવા માટે બનાવેલ દસ્તાવેજ છે. અથાક પ્રયત્નો પછી, 26 નવેમ્બર 1949 ના રોજ ભારતનું બંધારણ અપનાવવામાં આવ્યું. ભારતનું બંધારણ દેશના લોકો માટે જીવંત અને પ્રેરણાદાયી દસ્તાવેજ છે. 26 જાન્યુઆરી, 1950 નો ઉલ્લેખ બંધારણમાં તેની શરૂઆતની તારીખ તરીકે કરવામાં આવ્યો હતો. આ જ કારણ છે કે દર વર્ષે 26 નવેમ્બરને બંધારણ દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
ભારતીય બંધારણની વિશેષતા શું છે
- ભારતના બંધારણની એક વિશેષતા એ છે કે તે લખાયેલું છે. યુનાઇટેડ કિંગડમ પાસે લેખિત બંધારણ નથી. ત્યાં પરંપરા મુજબ જે છે તેનું પાલન કરવામાં આવે છે. ઘણા દેશોના બંધારણમાં ફેરફાર કરવો શક્ય નથી. જ્યારે, ઘણા દેશોના બંધારણ સરળતાથી બદલી શકાય છે. બંધારણની સર્વોપરિતા, સંસદીય લોકશાહી, સ્વતંત્ર ન્યાયતંત્ર વગેરે જેવી બંધારણની મૂળભૂત રચના બદલી શકાતી નથી. પરંતુ વિવિધ પ્રક્રિયાઓ હેઠળ વિવિધ ભાગોમાં ફેરફારો કરી શકાય છે.
- ભારતીય બંધારણમાં પરિવર્તન ત્રણ રીતે થઈ શકે છે. સાદી બહુમતી દ્વારા, વિશેષ બહુમતી દ્વારા અને વિશેષ બહુમતી વત્તા અડધા રાજ્યોની મંજૂરી. ભારતીય બંધારણ થોડું લવચીક છે. ભારતીય બંધારણમાં આવા 3 અનુચ્છેદ છે, જેમાં આપણે સરળતાથી ફેરફાર કરી શકીએ છીએ, તે ભાગને આપણે લવચીકતા કહીએ છીએ.
- બ્રિટનમાં સંપૂર્ણ રીતે કેન્દ્ર સરકાર છે. દેશના તમામ ભાગોમાં માત્ર કેન્દ્રના પ્રતિનિધિઓ જ ત્યાં કામ કરે છે. જ્યારે અમેરિકામાં સંઘીય માળખું છે. રાજ્યોને ત્યાં ઘણી સ્વાયત્તતા છે. ભારતનું સંઘીય માળખું છે, પરંતુ તેનો ઝોક કેન્દ્ર તરફ છે. ભારત જેવા વિશાળ અને વૈવિધ્યસભર દેશમાં બંધારણના ઘડવૈયાઓએ આની જરૂરિયાત સમજી હતી. આ જ કારણ છે કે ઘણા મામલાઓમાં રાજ્યો કાયદા બનાવે છે અને પોતાની રીતે વહીવટ ચલાવે છે. પરંતુ જો કેન્દ્ર તેને જરૂરી માનશે તો તે કોઈપણ રાજ્ય સરકારને બરતરફ કરી શકે છે અને રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદી શકે છે.
- ભારતમાં એક જ નાગરિકતા પ્રણાલી છે. તમામ લોકો ભારતના નાગરિક છે. કોઈપણ રાજ્યના નાગરિક નથી. નાગરિકોને અમુક ભાગો સિવાય દેશમાં ગમે ત્યાં સ્થળાંતર કરવાની, સ્થાયી થવાની અને વેપાર કરવાની સ્વતંત્રતા છે.
- ભારતીય બંધારણની બીજી વિશેષતા પુખ્ત મતાધિકાર છે. 18 વર્ષ કે તેથી વધુ ઉંમરના દરેક નાગરિકને મતદાન દ્વારા તેમના પ્રતિનિધિને પસંદ કરવાનો અધિકાર છે. અહીં દરેક નાગરિકને ધર્મ, જાતિ, ભાષા, પ્રદેશ, લિંગ વગેરેના આધારે કોઈપણ ભેદભાવ વિના મતદાન કરવાની સત્તા આપવામાં આવી છે. દરેકના મતનું સમાન મહત્વ છે.
- ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિ અને સંસદીય પ્રણાલી બંને લાગુ છે. ભારતમાં રાષ્ટ્રપતિ બંધારણીય વડા છે. પરંતુ વાસ્તવમાં દેશનું નેતૃત્વ વડા પ્રધાન કરે છે જેમને સંસદના નીચલા ગૃહમાં બહુમતી સમર્થન મળે છે. અમેરિકામાં રાષ્ટ્રપતિ પાસે અપાર સત્તા છે. તે કોઈપણ નાગરિકને મંત્રી બનાવી શકે છે. પરંતુ ભારતમાં, મંત્રીઓ ફક્ત સાંસદોમાંથી જ ચૂંટાય છે અને માત્ર એક સાંસદ જ વડાપ્રધાન તરીકે ચૂંટાય છે.
- બ્રિટનમાં પણ સંસદીય પ્રણાલી છે પરંતુ ત્યાંના વડા રાણી છે. આપણા દેશમાં રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા રાણીની બદલી કરવામાં આવી હતી. ભારતમાં રાજાશાહી નથી. અહીં કોઈ પણ રાજવી પરિવારની વ્યક્તિ પોતાના જન્મના આધારે દેશમાં સર્વોચ્ચ પદ પ્રાપ્ત કરી શકતી નથી. દેશનું સર્વોચ્ચ પદ રાષ્ટ્રપતિનું છે, જેના માટે ચૂંટણી યોજાય છે. કોઈપણ નાગરિક જે આ પદ માટેની યોગ્યતાઓને પૂર્ણ કરે છે તે રાષ્ટ્રપતિ બની શકે છે.
- સંસદ અને ન્યાયતંત્ર વચ્ચે કાર્યનું વિભાજન એ ભારતીય બંધારણીય પ્રણાલીનો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. ઘણા દેશોમાં સંસદની શક્તિ અપાર છે. ન્યાયતંત્ર પણ તેને નિયંત્રિત કરી શકતું નથી. પરંતુ ભારતમાં એવું નથી. સંસદને કાયદો બનાવવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. પરંતુ દરેક કાયદાની ન્યાયતંત્ર દ્વારા સમીક્ષા કરી શકાય છે. જો કાયદો બંધારણના દાયરાની બહાર હોય તો તેને રદ્દ પણ કરી શકાય છે.
- સ્વતંત્ર અને સ્વાયત્ત ન્યાયતંત્ર એ ભારતીય બંધારણનું મુખ્ય લક્ષણ છે. બંધારણના ઘડવૈયાઓએ સુનિશ્ચિત કર્યું કે ન્યાયતંત્ર કોઈપણ બહારના હસ્તક્ષેપ વિના તેના કાર્યો કરી શકે.
- ભારતીય બંધારણમાં નાગરિકોના અધિકારો પર ઘણું ધ્યાન આપવામાં આવ્યું છે. દેશના સૌથી નબળા વ્યક્તિ માટે પણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. જ્યાં પણ ઉણપ હતી ત્યાં સમયાંતરે તેમાં સુધારા કરવામાં આવ્યા અને આ દેશના સૌથી નબળા વ્યક્તિના અધિકારોનું રક્ષણ કરવાના પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા. ભારતના દરેક નાગરિકને મૂળભૂત અધિકારો આપવાનું બંધારણની સૌથી મોટી વિશેષતા છે. મૂળભૂત અધિકારો એવા અધિકારો છે જે દરેક નાગરિક પાસે છે. આનું ઉલ્લંઘન કરી શકાતું નથી. સરકારના કોઈપણ પગલાથી કોઈપણ નાગરિકના મૂળભૂત અધિકારોનું હનન થાય તો સુપ્રીમ કોર્ટ કે હાઈકોર્ટનો દરવાજો ખખડાવી શકાય છે.