કેરળના વાયનાડમાં હાથીઓના હુમલા એક ગંભીર સમસ્યા બની ગઈ છે. એટલો ગંભીર છે કે લોકો હાથીઓને મારવાના અધિકારની માંગ સાથે રસ્તા પર ઉતરી આવ્યા છે. આ વર્ષે હાથીઓના હુમલાથી વાયનાડમાં ત્રણ લોકોના મોત થયા છે, જેના કારણે લોકોમાં ભારે રોષ છે.16 ફેબ્રુઆરીના રોજ, વાયનાડના પુલપલ્લીમાં વન સંરક્ષણ સમિતિના સભ્યની જંગલી હાથીએ હત્યા કરી હતી. જેના પગલે લોકોએ રસ્તા પર વિરોધ કર્યો હતો. કેરળના ઇડુક્કી જિલ્લામાં આ વર્ષે જંગલી હાથીઓએ પાંચ લોકોના જીવ લીધા છે.


હાથીઓ માત્ર માણસો પર જ હુમલો નથી કરી રહ્યા પરંતુ ગામમાં રહેતા લોકોની સંપત્તિને પણ નુકસાન પહોંચાડી રહ્યા છે. ડરના કારણે કેટલાક લોકોએ ઘરની બહાર નીકળવાનું પણ બંધ કરી દીધું છે. ખેડૂતો ખેતરોમાં કામ કરતાં ડરી રહ્યા છે. બાળકો શાળા-કોલેજ જવામાં અચકાય છે. લોકો બજાર અને હોસ્પિટલ પણ જઈ શકતા નથી.જંગલી હાથીઓ કેરળના લોકો પર ખતરા સમાન છે. આ કારણોસર હાથીઓથી પોતાને બચાવવા માટે, સામાન્ય લોકોએ હાથીને મારવા માટે લાઇસન્સ આપવાની માંગ કરી છે. તેમની માંગ વાઇલ્ડલાઇફ (પ્રોટેક્શન) એક્ટનું ઉલ્લંઘન છે. તેમ છતાં લોકો હાથીઓને મારવા માટે પરવાનગી માંગે છે.


શું આ માંગણી યોગ્ય છે?


ભારત સરકારે વર્ષ 1972માં વન્યજીવ સંરક્ષણ કાયદો ઘડ્યો હતો. તેનો ઉદ્દેશ્ય વન્યજીવોના ગેરકાયદેસર શિકારને રોકવાનો અને વિવિધ પ્રજાતિઓને બચાવવાનો હતો.સરકાર ઇચ્છતી ન હતી કે લોકો વન્યજીવોનો શિકાર કરે અને તેમના માંસ, હાડકાં અને ચામડીનો વેપાર કરે. કાયદા હેઠળ વન્યજીવો પર હુમલો કરનારને 3 થી 7 વર્ષની જેલની સજા થઈ શકે છે. આ ઉપરાંત 10 થી 25 હજાર રૂપિયાનો દંડ પણ થઈ શકે છે.2003માં સરકારે આ કાયદામાં કેટલાક ફેરફારો કર્યા હતા. આ ફેરફારો હેઠળ, સજા અને દંડને વધુ કડક બનાવવામાં આવ્યા છે. કાયદો મજબૂત થયો. ભયંકર પ્રાણીઓને બચાવવા માટે પણ નવી જોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે.


'પ્રોજેક્ટ એલિફન્ટ' છે


હાથી ભારતમાં રાષ્ટ્રીય ધરોહર છે. ભારત સરકારે 1991-92માં 'પ્રોજેક્ટ એલિફન્ટ' શરૂ કર્યો હતો જેથી મનુષ્ય અને હાથીઓ બંનેની તકલીફ ઓછી થાય અને હાથીઓના રહેઠાણમાં સુધારો થાય. આ પ્રોજેક્ટ હેઠળ, સરકાર એવા રાજ્યોને મદદ કરે છે જ્યાં હાથીઓ તેમના જંગલોમાં રહે છે.પ્રોજેક્ટ એલિફન્ટના ત્રણ મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો છે: હાથીઓ અને તેમના રહેઠાણોનું રક્ષણ કરવું, માણસો અને હાથીઓ વચ્ચેના સંઘર્ષને ઓછો કરવો અને પ્રાણી સંગ્રહાલયમાં રહેતા હાથીઓની સંભાળમાં સુધારો કરવો.


વાયનાડમાં હાથીઓના હુમલા વધી રહ્યાં છે


વર્ષ 2022-23 દરમિયાન કેરળમાં જંગલી પ્રાણીઓ દ્વારા મનુષ્યો પર કુલ 8873 હુમલા નોંધાયા હતા. આ હુમલાઓમાં જંગલી હાથીઓએ સૌથી મોટી ભૂમિકા ભજવી, જેના પરિણામે 4193 હુમલા થયા. આ સિવાય જંગલી ડુક્કર દ્વારા 1524, વાઘ દ્વારા 193, દીપડા દ્વારા 244 અને જંગલી ભેંસ દ્વારા 32 હુમલા થયા છે. સરકારી અહેવાલો અનુસાર, હાથીઓના હુમલામાં લગભગ 27 લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા.છેલ્લા દસ વર્ષમાં વાયનાડમાં જંગલી પ્રાણીઓના હુમલામાં 38 લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા છે. જેમાંથી 31 હાથીના હુમલા અને 7 વાઘના હુમલા હતા. આ આંકડો ઘણો ચિંતાજનક છે.


કેરળમાં 2017 થી 2023 ની વચ્ચે જંગલી પ્રાણીઓના હુમલાને કારણે પાકના નુકસાનની કુલ 20,957 ઘટનાઓ નોંધાઈ હતી. આ ઉપરાંત 1559 પાલતુ પશુઓને પણ જંગલી પ્રાણીઓએ માર્યા હતા. કેરળ વિધાનસભામાં રજૂ કરાયેલા આંકડા અનુસાર, 2019થી અત્યાર સુધીમાં વન્યજીવોના કારણે પાકને થયેલા નુકસાનને કારણે લગભગ 68 કરોડ રૂપિયાનું નુકસાન થયું છે.


કેવી રીતે વાયનાડમાં અચાનક હાથીઓના હુમલા વધી ગયા


વાયનાડમાં હાથીઓના હુમલામાં અચાનક વધારો થવા પાછળ ઘણા કારણો છે. વાયનાડનો લગભગ 36.48% જંગલોથી ઢંકાયેલો છે. અહીંના જંગલો નીલગિરી બાયોસ્ફિયર રિઝર્વનો ભાગ છે, જે કેરળ, કર્ણાટક અને તમિલનાડુના દક્ષિણ ભારતીય રાજ્યોની સરહદ પર સ્થિત છે.ઉનાળાના મહિનાઓમાં જંગલી પ્રાણીઓ ખાસ કરીને હાથીઓને જૂન સુધી પાણી અને ખોરાકની અછતનો સામનો કરવો પડે છે. આ કારણોસર તેઓ મોટા પાયે વાયનાડના જંગલોમાં જાય છે. ચોમાસાના આગમન પછી, હાથીઓ તેમના વતન જંગલોમાં પાછા ફરે છે.આ સિવાય જંગલમાં માનવ હસ્તક્ષેપ પણ એક કારણ ગણી શકાય. જેમ જેમ માનવ વસ્તી વધે છે તેમ તેમ જંગલોનો વિસ્તાર ઘટતો જાય છે. આ કારણોસર, હાથીઓ ઘણીવાર ખોરાકની શોધમાં માનવ વસાહતોમાં ઘૂસી જાય છે. તેમના હુમલાથી પાકનો નાશ થાય છે અને કેટલીક વખત જાન-માલનું નુકસાન થાય છે.


દેશમાં હાથીઓની સંખ્યા કેટલી છે?


હાથીઓ વિશ્વમાં સૌથી મોટું અને ભારે જીવ છે. તેમનું વજન 7.5 ટન સુધી હોઇ શકે છે. તેમનું વિશાળ કદ તેમને શિકારીઓ માટે લક્ષ્ય બનાવે છે. વિશ્વભરમાં લગભગ 450,000 હાથીઓ બાકી છે. 2017 ના અહેવાલ મુજબ, ભારતમાં હાથીઓની વસ્તી આશરે 27,312 હતી. દક્ષિણ ભારતીય રાજ્યો કર્ણાટક, કેરળ, તમિલનાડુ અને આંધ્રપ્રદેશ ભારતમાં મળી આવતા લગભગ 44% હાથીઓનું ઘર છે. એકલા કર્ણાટક રાજ્યમાં ભારતના 22% હાથીઓ છે.30% હાથીઓ ઉત્તરપૂર્વીય ભારતીય રાજ્યો આસામ, અરુણાચલ પ્રદેશ, મિઝોરમ, મેઘાલય, ત્રિપુરા, પશ્ચિમ બંગાળમાં રહે છે. કમનસીબે, પંજાબ, હરિયાણા, મણિપુર, હિમાચલ પ્રદેશ, સિક્કિમ અને જમ્મુ અને કાશ્મીરમાંથી કોઈ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી.


હાથીને જંગલનો રક્ષક કેમ કહેવામાં આવે છે?


ભારતમાં સિંહ, વાઘ, ગીધ, હાથી વગેરે જેવા વન્યજીવો અનેક દેવી-દેવતાઓ સાથે જોડાયેલા છે. સદીઓથી પૂજનીય છે. આનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ ગણેશ છે, જે હિંદુ ધર્મમાં વિઘ્ન દૂર કરનાર દેવ તરીકે ઓળખાય છે, જેમને હાથીનું માથું હોવાનું દર્શાવવામાં આવ્યું છે. કોઈપણ શુભ કાર્ય કરતા પહેલા  ભગવાન ગણેશની પૂજા કરવામાં આવે છે.


જે જંગલોમાં હાથીઓ રહે છે તે ખૂબ જ ખાસ છે. ત્યાં અનેક પ્રકારના વૃક્ષો અને છોડ છે અને ઘણી મોટી ભારતીય નદીઓ પણ ત્યાંથી નીકળે છે. હાથીઓ જંગલ માટે ખૂબ જ મહેનતુ માળીઓની જેમ કામ કરે છે. તેઓ વૃક્ષોના બીજને દૂર દૂર સુધી ફેલાવે છે, જમીનમાં પોષક તત્વો ઉમેરે છે અને નવી વનસ્પતિ ઉગાડવામાં મદદ કરે છે.


આ ઉપરાંત, વૃક્ષો અને છોડ ખાઈને, તેઓ કેટલાક છોડને પણ સાફ કરે છે, જેનાથી નવા છોડ ઉગાડવા માટે જગ્યા બને છે. આ ઉપરાંત હાથી પર્યાવરણને સ્વચ્છ રાખવામાં પણ મદદ કરે છે. તેઓ હવામાં હાજર કાર્બનને શોષી લે છે, જેનાથી પ્રદૂષણ ઓછું થાય છે. તેથી જ હાથીને પર્યાવરણના એન્જિનિયર કહેવાય છે.


હાથીઓ ક્યારે ગુસ્સે થાય છે?


જંગલી પ્રાણીઓમાં, ખાસ કરીને હાથીનો ગુસ્સો એ એક ગંભીર સમસ્યા છે. 2018 માં, પેરિયાર ટાઇગર કન્ઝર્વેશન ફાઉન્ડેશને કેરળમાં હાથીઓના હુમલાની પેટર્નનો અભ્યાસ કર્યો. અધ્યયનમાં પ્રાણીઓના ગુસ્સે થવાના બે મુખ્ય કારણો છે: જંગલોનો વિનાશ, ખોરાક અને પાણીનો અભાવ.


જંગલો કાપવામાં આવી રહ્યા છે અને તેમની જગ્યાએ નીલગિરી અને બાવળ જેવા વ્યવસાયિક વૃક્ષો વાવવામાં આવી રહ્યા છે. આ વૃક્ષોમાંથી પ્રાણીઓને પૂરતો ખોરાક મળતો નથી.તેઓ જમીનમાંથી પાણી પણ શોષી લે છે, જેના કારણે આસપાસના વિસ્તારોમાં પાણીની અછત સર્જાય છે. એકલા કેરળમાં જ આ વૃક્ષો વાવવા માટે 30 હજાર હેક્ટરથી વધુ જંગલની જમીનનો ઉપયોગ કરવામાં આવી રહ્યો છે. અભ્યાસ બાદ આ બંને વૃક્ષો પર પ્રતિબંધ મુકવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ અત્યાર સુધી થયેલા નુકસાનની ભરપાઈ થઈ નથી.


કેરળ સરકારે હાથીઓના હુમલાને રોકવા માટે કયા પ્રયાસો કર્યા?


કેરળમાં મનુષ્ય અને વન્યજીવો વચ્ચેના સંઘર્ષને ઘટાડવા માટે ઘણા પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ આ સમસ્યા હજુ પણ ગંભીર છે.કેટલાક પ્રયાસો જેમ કે પથ્થરની દિવાલો બનાવવી, હાથીઓને માટ ખાઇઓ  બનાવવી, સૂર્યપ્રકાશ પર ચાલતા ઇલેક્ટ્રિક વાયરને ઇન્સ્ટોલ કરવા. વર્ષ 2022-23માં, રાજ્ય સરકારે 158.4 કિમી એલિફન્ટ-પ્રૂફ ટ્રેન્ચ (EPT), 237 કિમી કમ્પાઉન્ડ વોલ ખોદી અને 42.6 કિમી સૌર-સંચાલિત વિદ્યુત વાયરો સ્થાપિત કર્યા. જો કે, આ પગલાં પૂરતા નથી.હાથીઓની દેખરેખ અને ટ્રેકિંગ માટે રેડિયો-કોલર સિસ્ટમ પણ શરૂ કરવામાં આવી હતી. આ એક ખાસ ઉપકરણ છે જેમાં નાનું ટ્રાન્સમીટર છે.તે કોલરમાં મૂકવામાં આવે છે જે હાથીના ગળામાં બાંધવામાં આવે છે. આ ટ્રાન્સમીટર હાથીના સ્થાન અને સ્વાસ્થ્ય વિશે માહિતી મોકલતું રહે છે.નિષ્ણાતો માને છે કે આ સંકટનો સામનો કરવા માટે, કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોએ સાથે મળીને નાણાકીય રોકાણ કરવું જરૂરી છે. આને તાત્કાલિક ધ્યાન આપવું જરૂરી છે. કારણ કે,વન્યજીવોના નિવાસસ્થાનને નુકસાન પહોંચાડી રહ્યું છે અને માનવ-વન્યજીવનના સંઘર્ષમાં સતત વધારો થઇ રહ્યો  છે.