દેશમાં જેમ જેમ મોંઘવારી વધે છે તેમ તેમ ભારતીય નાગરિકોના માસિક ઘર ખર્ચમાં પણ વધારો થતો જાય છે. છેલ્લા એક દાયકામાં દરેક વ્યક્તિના સરેરાશ માસિક ખર્ચમાં અઢી ગણો વધારો થયો છે. ખાસ વાત એ છે કે ગ્રામીણ અને શહેરી વિસ્તારો વચ્ચેના ખર્ચમાં તફાવત ઓછો થયો છે.
શહેરી લોકોની સરખામણીએ ગ્રામજનોના ખર્ચમાં ઘણો વધારો થયો છે. ઉપરાંત, લોકો ખાવા-પીવા પર ઓછો ખર્ચ કરે છે પરંતુ મુસાફરી અને અન્ય વસ્તુઓ પર વધુ ખર્ચ કરે છે. 2022-23માં ગામડાઓમાં રહેતા લોકોનો સરેરાશ માસિક ખર્ચ 3773 રૂપિયા હતો, જ્યારે શહેરી લોકોનો ખર્ચ 6459 રૂપિયા હતો.
ગામડાઓમાં રહેતા સૌથી ધનિક 5 ટકા લોકોનો સરેરાશ માસિક ખર્ચ રૂ. 10,501 હતો અને શહેરીજનોનો ખર્ચ રૂ. 20,824 હતો. આ તમામ માહિતી નેશનલ સેમ્પલ સર્વે ઓફિસ (NSSO) દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા સર્વેમાંથી બહાર આવી છે.
આ સર્વે માત્ર પરિવારોની ખર્ચ પેટર્નમાં ફેરફાર વિશે જ માહિતી આપતો નથી, પરંતુ ગરીબી અને અસમાનતાના મૂલ્યાંકન માટેનો આધાર પણ બને છે. આ ખાસ વાર્તામાં અમે તમને ઘણા રસપ્રદ આંકડા જણાવી રહ્યા છીએ.
ખેતી અને મજૂર પરિવારોનો માસિક ખર્ચ કેટલો છે?
1999-2000માં, ખેડૂત પરિવારોનો સરેરાશ માસિક ખર્ચ રૂ. 520 હતો, જ્યારે અન્ય ગ્રામજનોનો સરેરાશ ખર્ચ રૂ. 486 હતો. વર્ષ 2004-05માં, ખેડૂત પરિવારોનો સરેરાશ ખર્ચ રૂ. 583 હતો, જ્યારે અન્ય ગ્રામજનોનો સરેરાશ ખર્ચ રૂ. 559 હતો. 2011-12માં, ખેડૂત પરિવારોનો ખર્ચ રૂ. 1436 હતો, જે અન્ય ગ્રામજનોના રૂ. 1430ના સરેરાશ ખર્ચ કરતાં થોડો વધારે હતો.
સરકારી સર્વે અનુસાર, 2022-23માં ખેતી કરતા દૈનિક વેતન મજૂરો અને ફિક્સ મજૂરોનો ખર્ચ પણ ગામના સરેરાશ ખર્ચ કરતાં ઓછો છે. ગામમાં ખેડૂત પરિવારોનો ખર્ચ વધીને રૂ. 3702 થયો.
ખેતીમાં નિયત મજૂર તરીકે કામ કરતા પરિવારોનો સરેરાશ ખર્ચ રૂ. 3597 હતો, જ્યારે બિન-ખેતીમાં નિયત મજૂર તરીકે કામ કરતા પરિવારોનો સરેરાશ ખર્ચ રૂ. 4533 હતો. એ જ રીતે, ખેતીમાં દૈનિક વેતન મજૂરી કરતા પરિવારોનો સરેરાશ ખર્ચ રૂ. 3273 હતો અને બિન-ખેતીમાં દૈનિક મજૂરી કરતા પરિવારોનો સરેરાશ ખર્ચ રૂ. 3315 હતો.
કઈ જાતિના લોકો સૌથી ઓછો ખર્ચ કરે છે?
સરકારી સર્વે મુજબ, અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) પરિવારો ગામડાઓમાં રહેતા લોકોમાં સૌથી ઓછો ખર્ચ કરે છે. તેમનો સરેરાશ માસિક ખર્ચ રૂ. 3016 છે. આ પછી, અનુસૂચિત જાતિ (SC)નો સરેરાશ માસિક ખર્ચ 3474 રૂપિયા, અન્ય પછાત વર્ગો (OBC)નો 3848 રૂપિયા અને બાકીનો 4392 રૂપિયા છે.
શહેરોમાં પણ, અનુસૂચિત જાતિ (SC)નો સરેરાશ માસિક ખર્ચ સૌથી ઓછો રૂ. 5307 છે. આ પછી, અનુસૂચિત જનજાતિ (ST)નો સરેરાશ માસિક ખર્ચ 5414 રૂપિયા, અન્ય પછાત વર્ગ (OBC)નો 6177 રૂપિયા અને બાકીનો 7333 રૂપિયા છે.
સૌથી ઓછો અને સૌથી વધુ ખર્ચ કરનારા રાજ્યો
જે લોકો ગામો અને શહેરો બંનેમાં સૌથી વધુ ખર્ચ કરે છે તે સિક્કિમના છે. અહીં ગ્રામીણ વિસ્તારો માટે 7731 રૂપિયા અને શહેરી વિસ્તારો માટે 12105 રૂપિયા હતા. સૌથી ઓછો ખર્ચ છત્તીસગઢના લોકો કરે છે. અહીં (ગ્રામીણ રૂ. 2466 અને શહેરી રૂ. 4483). ગામ અને શહેર વચ્ચેના ખર્ચમાં સૌથી વધુ તફાવત મેઘાલયમાં જોવા મળ્યો (83%) ત્યારબાદ છત્તીસગઢ (82%)નો નંબર આવે છે.
કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની વાત કરીએ તો, સૌથી વધુ ખર્ચ ચંડીગઢમાં થાય છે (ગ્રામીણ 7467 અને શહેરી 12,575). જ્યારે લદ્દાખના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં સૌથી ઓછો ખર્ચ 4035 રૂપિયા અને લક્ષદ્વીપના શહેરી વિસ્તારોમાં સૌથી ઓછો 5,475 રૂપિયા છે.
સામાન્ય રીતે એવું માનવામાં આવે છે કે શહેરોમાં રહેતા લોકોનું જીવનધોરણ ગામડાઓમાં રહેતા લોકો કરતા સારું છે. તેનું એક કારણ એ છે કે શહેરોમાં લોકોનો સરેરાશ માસિક ખર્ચ વધુ છે.
મફત વસ્તુઓમાંથી કોને સૌથી વધુ ફાયદો થાય છે?
આ વખતે સર્વેમાં કંઈક નવું કરવામાં આવ્યું છે. સર્વેમાં લોકોને પૂછવામાં આવ્યું કે, તેમના પરિવારને કઈ વસ્તુઓ મફતમાં મળી અને તેમનો નંબર શું છે. જેમાં ચોખા, ઘઉં, લોટ, જુવાર, બાજરી, મકાઈ, અનાજ, ખાંડ, તેલ જેવી ખાદ્ય ચીજોનો સમાવેશ થાય છે.
બિન-ખાદ્ય ચીજવસ્તુઓમાં લેપટોપ, ટેબ્લેટ, મોબાઈલ ફોન, સાયકલ, મોટરસાયકલ/સ્કૂટી, સ્કૂલ ડ્રેસનો સમાવેશ થાય છે. શાળા-કોલેજની ફી માફી કે મફત હોસ્પિટલમાં સારવાર જેવી બાબતોનો ખર્ચ અંદાજવામાં આવ્યો નથી.
તેના આધારે NSSOએ બે પ્રકારના ડેટા જાહેર કર્યા છે. એકમાં મફત વસ્તુઓની કિંમતનો સમાવેશ થતો નથી. બીજામાં તેમની અંદાજિત કિંમત શામેલ છે. બંને આંકડાઓની સરખામણી કરવાથી જાણવા મળે છે કે મફત વસ્તુઓને કારણે લોકો પાસે ખર્ચ કરવા માટે થોડા વધુ પૈસા બચ્યા છે. પરંતુ, કોને સૌથી વધુ ફાયદો થાય છે?
સર્વે અનુસાર, ગામડાના સૌથી ગરીબ 5 ટકા લોકોને મફત વસ્તુઓનો સૌથી ઓછો લાભ મળે છે. તેમને વાર્ષિક માત્ર 68 રૂપિયાનો નફો મળે છે. જ્યારે તે લોકો જે પહેલાથી જ થોડી સારી સ્થિતિમાં છે તેમને સૌથી વધુ ફાયદો થાય છે.
જો કે, શહેરના સૌથી ગરીબ ત્રણ વર્ગના લોકોને (પહેલા 0-5%, પછી 5-10% અને પછી 10-20%) મફત વસ્તુઓનો સૌથી વધુ ફાયદો થયો છે. તેમને અનુક્રમે રૂ. 86, રૂ 88 અને રૂ 84 નો નફો મળી રહ્યો છે.
ભારતીયોની ખાવાની રીત શું છે?
છેલ્લા બે દાયકામાં ભારતીયોની ખાવાપીવાની ચીજો પર ખર્ચ કરવાની પદ્ધતિ બદલાઈ છે. ખોરાક પર ખર્ચની ટકાવારી ઘટી છે. હવે આ શહેરવાસીઓની વાત છે કે, ગ્રામજનોની. જ્યારે 1999-2000માં ગામમાં ખાણી-પીણી પર ખર્ચનો હિસ્સો 59.4% હતો, તે 2022-23માં ઘટીને 46.38% થયો. શહેરમાં પણ આવો જ બદલાવ જોવા મળ્યો છે. 1999-2000માં શહેરમાં ખોરાક પર સરેરાશ ખર્ચ (MPCE)નો હિસ્સો 48.06% હતો, જે 2022-23માં ઘટીને 39.17% થયો છે.
જો ભારતીયો ખોરાક પર ઓછો ખર્ચ કરે છે, તો તેનો અર્થ એ છે કે લોકો પાસે અન્ય વસ્તુઓ પર ખર્ચ કરવા માટે વધુ પૈસા બાકી છે. આ વસ્તુઓ મોબાઈલ, ફ્રિજ, કપડાં, પગરખાં, મુસાફરીનો ખર્ચ કે અન્ય કોઈપણ ખર્ચ હોઈ શકે છે.
ભારતીયોને શું ખાવાનું ગમે છે?
અગાઉ, મોટાભાગના લોકો માત્ર અનાજ (ચોખા, ઘઉં વગેરે) ખાતા હતા, પરંતુ હવે ભારતીયો અન્ય ખાદ્યપદાર્થો પર પણ ખર્ચ કરી રહ્યા છે. અનાજ પરનો ખર્ચ ઘણો ઓછો થયો છે. 1999-2000માં, શહેરમાં અનાજ પરનો ખર્ચ 12.39% હતો, જે હવે ઘટીને 3.64% થઈ ગયો છે. ગામમાં પણ તે પહેલા 22.23% હતો, જે હવે ઘટીને 4.91% થઈ ગયો છે.
વર્ષ 2022-23માં પ્રથમ વખત, ગામડાઓ અને શહેરો બંનેમાં લોકોએ અનાજ કરતાં શાકભાજી અને ફળો પર વધુ ખર્ચ કર્યો છે. એટલું જ નહીં, હવે માત્ર શાકભાજી પર જેટલો ખર્ચ કરવામાં આવી રહ્યો છે તે અનાજ કરતાં વધુ છે અને ફળો પર જેટલો ખર્ચ કરવામાં આવી રહ્યો છે તેના કરતાં કઠોળ પર ખર્ચ કરવામાં આવી રહ્યો છે.
હવે લોકો ઈંડા, માછલી, માંસ, દૂધ અને ફળો જેવી વધુ પૌષ્ટિક ખાદ્ય વસ્તુઓ પર વધુ ખર્ચ કરવા લાગ્યા છે. આ સિવાય પેકેજ્ડ ફૂડ અને ઠંડા પીણા પરનો ખર્ચ પણ વધ્યો છે. લોકો હવે પેકેજ્ડ ફૂડ, ઠંડા પીણા અને બહારથી લાવેલા રાંધેલા ખોરાક પર પહેલા કરતાં વધુ ખર્ચ કરી રહ્યા છે, જો કે આ ખર્ચ તેમની કુલ આવકનો માત્ર એક નાનો ભાગ છે.
ખાણી-પીણી સિવાયની વસ્તુઓ પર ખર્ચ કરવો
ગામમાં ખોરાક સિવાયની અન્ય વસ્તુઓ પર માથાદીઠ માસિક ખર્ચ 2023 રૂપિયા છે. કુલ ખર્ચમાં તેનો હિસ્સો 54% હતો. મુસાફરીનો મહત્તમ ખર્ચ પ્રતિ વ્યક્તિ દીઠ રૂ. 285 છે. આ પછી મેડિકલ પર 269 રૂપિયા, શિક્ષણ પર 229 રૂપિયા, કપડાં અને શૂઝ પર 195 રૂપિયા અને મનોરંજન પર 137 રૂપિયા ખર્ચ થાય છે. છેલ્લા 10 વર્ષમાં મુસાફરી પરનો ખર્ચ 4.2% થી વધીને 7.6% થયો છે.
શહેરોમાં નોન-ફૂડ આઈટમ્સ પર વ્યક્તિ દીઠ સરેરાશ માસિક ખર્ચ રૂ. 3929 છે. કુલ ખર્ચમાં તેનો હિસ્સો 61% છે. શહેરોમાં પણ કન્વેયન્સ પર ખર્ચવામાં આવેલી મહત્તમ રકમ રૂ. 555 હતી. આ પછી, ટકાઉ સામાન (જેમ કે ફર્નિચર, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ) પર 463 રૂપિયા, મનોરંજન પર 424 રૂપિયા અને શિક્ષણ પર 403 રૂપિયા ખર્ચવામાં આવ્યા હતા. છેલ્લા 10 વર્ષમાં મુસાફરી પરનો ખર્ચ 6.5% થી વધીને 8.6% થયો છે.
શું મોંઘવારી માપવાની રીત બદલવાની જરૂર છે?
ફુગાવો સામાન્ય રીતે અમુક વસ્તુઓના ભાવમાં ફેરફારના આધારે માપવામાં આવે છે. ફુગાવાને માપવાની પદ્ધતિ કન્ઝ્યુમર પ્રાઇસ ઇન્ડેક્સ (CPI) છે. આ 2012 માં નક્કી કરાયેલ માલસામાનની બાસ્કેટ મુજબ છે, પરંતુ ઘરગથ્થુ વપરાશ ખર્ચ સર્વે 2022-23 દર્શાવે છે કે છેલ્લા 11 વર્ષમાં ઘણું બદલાયું છે.
CPI (ગ્રામીણ)માં 'અનાજ અને ઉત્પાદનો'ને 12.35 ટકા વેઇટેજ આપવામાં આવે છે. પરંતુ તાજેતરના સર્વેક્ષણના આંકડા દર્શાવે છે કે ગ્રામીણ પરિવારો અનાજ પર માત્ર 4.91 ટકા ખર્ચ કરે છે. ગ્રામીણ પરિવારોમાં ખોરાક પર ખર્ચનો હિસ્સો 46.38 ટકા છે. પરંતુ સીપીઆઈ (ગ્રામીણ)માં ખાદ્ય પદાર્થોનું વજન 54.18 ટકા છે.
સમાન શહેરોમાં, CPI બાસ્કેટ અનુસાર ખાદ્યપદાર્થો પર ખર્ચનો હિસ્સો 36.29% છે, પરંતુ તાજેતરનો સર્વે દર્શાવે છે કે વાસ્તવિકતામાં આ ખર્ચ 39.17% છે. એ જ રીતે, શહેરી લોકો બીડી, સિગારેટ અને મનોરંજન પાછળ ઓછો ખર્ચ કરે છે, જેટલો સીપીઆઈ બાસ્કેટમાં દર્શાવવામાં આવ્યો નથી.આ બધું સૂચવે છે કે મોંઘવારી માપવાની વર્તમાન પદ્ધતિ કદાચ સાચી નથી. સીપીઆઈ બાસ્કેટમાં વસ્તુઓની સમીક્ષા અને અપડેટ કરવાની જરૂર છે.
10 વર્ષ બાદ સર્વે રિપોર્ટ જાહેર
સાંખ્યકી અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય હેઠળના એનએસએસઓ દર પાંચ વર્ષે આ પ્રકારનો સર્વે કરે છે, પરંતુ સરકાર દ્વારા 2017-18ના સર્વેક્ષણનો રિપોર્ટ જાહેર કરવામાં આવ્યો ન હતો. આવું એટલા માટે થયું કારણ કે તે સર્વેમાં લોકોની ખર્ચ કરવાની ટેવમાં ઘટાડો જોવા મળ્યો હતો અને સરકારને લાગ્યું કે આ આંકડા સાચા નથી. અગાઉ 2011-12માં સર્વે રિપોર્ટ જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો.
NSSO એ ઓગસ્ટ 2022 થી જુલાઈ 2023 વચ્ચે દેશભરના શહેરી અને ગ્રામીણ લોકોના માસિક ખર્ચ પર એક સર્વે હાથ ધર્યો છે. સર્વેમાં દેશભરના 8723 ગામો અને 6115 શહેરોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. એકંદરે 2 લાખ 61 હજાર 746 ઘરોમાંથી માહિતી એકત્ર કરવામાં આવી હતી. જેમાં 1 લાખ 55 હજાર 014 ગ્રામીણ અને 1 લાખ 6 હજાર 732 શહેરી વિસ્તારોનો સમાવેશ થાય છે.