બિહારમાં બે દિવસ પહેલા મહાગઠબંધનની સરકાર પડી અને નવી એનડીએ ગઠબંધન સરકાર રચાઈ. ભારતીય જનતા પાર્ટીના બે નેતાઓ સમ્રાટ ચૌધરી અને વિજય સિંહાએ નાયબ મુખ્યમંત્રી તરીકે શપથ લીધા.
આ રીતે, હવે ભારતના 14 રાજ્યોમાં કુલ 26 નાયબ મુખ્યમંત્રી છે. સૌથી વધુ સંખ્યા આંધ્રપ્રદેશમાં છે. અહીં પાંચ નેતાઓને નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ આપવામાં આવ્યું છે. કેટલાક રાજ્યોમાં 2 નાયબ મુખ્યમંત્રી છે અને કેટલાક રાજ્યોમાં 1 નાયબ મુખ્યમંત્રી છે.
નવાઈની વાત એ છે કે બંધારણમાં ક્યાંય એવું નથી કહેવામાં આવ્યું કે, કોઈપણ રાજ્યમાં નાયબ મુખ્યમંત્રી અથવા નાયબ વડાપ્રધાન પદ હોવું ફરજિયાત છે. એટલું જ નહીં, બંધારણમાં આ પદો વિશે કંઈ જ કહેવામાં આવ્યું નથી.
આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ ઊભો થાય છે કે જ્યારે બંધારણમાં આ પદનો ઉલ્લેખ નથી તો પછી તમામ રાજ્યોમાં ડેપ્યુટી સીએમ બનાવવાની દોડ શા માટે છે?
દેશના બંધારણમાં ડેપ્યુટી સીએમ પદનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી.
સુપ્રીમ કોર્ટના એડવોકેટ વિરાગ ગુપ્તાએ કહ્યું કે, દેશના બંધારણમાં કલમ 164માં રાજ્યોના મુખ્યમંત્રીઓ અને મંત્રીઓને લઈને જોગવાઈ છે. પરંતુ નાયબ મુખ્યમંત્રી વિશે કંઈ કહેવામાં આવ્યું નથી. આ પોસ્ટનો પણ ક્યાંય ઉલ્લેખ નથી.
તેમણે વધુમાં કહ્યું કે રાજ્યના નાયબ મુખ્યપ્રધાન માત્ર મુખ્યમંત્રી દ્વારા આપવામાં આવેલા વિભાગ અથવા મંત્રાલયને જોઈ શકે છે. એટલું જ નહીં, નાયબ મુખ્યપ્રધાનનો પગાર, અન્ય ભથ્થાં અને સુવિધાઓ કેબિનેટ પ્રધાન જેટલી હોય છે.તેમણે કહ્યું કે નાયબ મુખ્યમંત્રી પદની શરૂઆત નાયબ વડાપ્રધાન પદની રચના પછી થઈ હતી.
હવે સમજો નાયબ મુખ્યમંત્રી કેમ બનાવવામાં આવે છે, 3 મુદ્દામાં
વાસ્તવમાં, કોઈપણ રાજ્યમાં નાયબ મુખ્યમંત્રી કોઈ પણ કામ માટે જવાબદાર નથી હોતા જે તેમને જ કરવાનું હોય છે. રાજ્ય સરકારનું નેતૃત્વ મુખ્યમંત્રીના હાથમાં છે. નાયબ મુખ્યપ્રધાનનું પદ માત્ર એક પ્રતિકાત્મક પદ છે, જેનું નિર્માણ એટલા માટે કરવામાં આવ્યું છે કે દરેકને ખબર પડે કે આ પદનો નેતા જે તે રાજ્યમાં નંબર-2નો દરજ્જો ધરાવે છે.
આ સિવાય જ્ઞાતિના સમીકરણો ઉકેલવા માટે ઘણી વખત એક-બે નાયબ મુખ્યમંત્રી બનાવવામાં આવે છે. ઘણા રાજ્યોમાં, ફક્ત એક નેતાને સંતુષ્ટ કરવા માટે, તેને નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ આપવામાં આવે છે.
જો સાદી ભાષામાં સમજીએ તો કોઈપણ રાજ્યના નાયબ મુખ્યમંત્રીનું પદ જે તે પક્ષ માટે મહત્ત્વનું હોઈ શકે છે, પરંતુ આ પદ કોઈપણ રાજ્યમાં હોય કે ન હોય તેનાથી બહુ ફરક પડતો નથી.
- પાર્ટીની અંદરના મતભેદોને સમાપ્ત કરવા માટે પણ આ પોસ્ટનો ઉપયોગ
ઘણી વખત પક્ષો પોતાની અંદર ચાલી રહેલા મતભેદોને ઘટાડવા અથવા શાંત કરવા માટે પણ આ પદનો ઉપયોગ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે કર્ણાટક વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ જ જુઓ. કર્ણાટકમાં કોંગ્રેસનો વિજય થયો હતો. પરંતુ આ પછી રાહુલ ગાંધી સામે સૌથી મોટો પડકાર બે વરિષ્ઠ નેતાઓ સિદ્ધારમૈયા અને ડીકે શિવકુમાર વચ્ચે સંતુલન સાધવાનો હતો.
બંને રાજ્યના શક્તિશાળી નેતાઓ છે અને બંનેએ મુખ્યમંત્રી પદ માટે દાવો કર્યો હતો. આટલું જ નહીં, પાર્ટીમાં ઘણા સમયથી મુખ્યમંત્રી પદને લઈને હરીફાઈ ચાલી રહી હતી.
આવી સ્થિતિમાં કોંગ્રેસ બંનેને ખુશ કરવા માટે એક ફોર્મ્યુલા લઈને આવી છે. જે અંતર્ગત ડીકે શિવકુમારને કર્ણાટકના નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ અને સિદ્ધારમૈયાને મુખ્યમંત્રી પદ આપવામાં આવ્યું હતું.
એ જ રીતે કોંગ્રેસે હિમાચલ પ્રદેશમાં પણ આ જ ફોર્મ્યુલા અપનાવીને બે વરિષ્ઠ નેતાઓ સુખવિંદર સિંહ સુખુ અને મુકેશ અગ્નિહોત્રીને મુખ્ય પ્રધાન અને બીજાને નાયબ મુખ્ય પ્રધાન બનાવ્યા.
2 જાતિ સંતુલન જાળવવા માટે પદનો ઉપયોગ
તાજેતરમાં મધ્યપ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને રાજસ્થાનમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજાઈ હતી. જેમાં ભાજપનો વિજય થયો હતો. ત્રણેય રાજ્યોમાં બે-બે નાયબ મુખ્યમંત્રી બનાવવામાં આવ્યા છે. મધ્યપ્રદેશના આ બે નાયબ મુખ્યમંત્રીઓમાંથી એક બ્રાહ્મણ જાતિના છે અને બીજા SC સમુદાયના છે. જ્યારે મુખ્યમંત્રી પોતે ઓબીસી સમુદાયના છે.
એ જ રીતે રાજસ્થાનમાં ભારતીય જનતા પાર્ટીએ એક બ્રાહ્મણને સીએમ પદ આપ્યું હતું, જ્યારે નાયબ મુખ્યમંત્રીનું પદ એક રાજપૂત અને દલિત સમુદાયના નેતાને આપવામાં આવ્યું હતું.
છત્તીસગઢમાં પણ ભારતીય જનતા પાર્ટીએ આદિવાસી સમુદાયના એક નેતાને મુખ્યમંત્રી બનાવ્યા અને OBC-બ્રાહ્મણ સમુદાયના એક-એક નેતાને નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ આપવામાં આવ્યું.
આ ફોર્મ્યુલા હેઠળ તેલંગાણામાં મુખ્ય પ્રધાન રેડ્ડી સમુદાયમાંથી બનાવવામાં આવ્યા હતા અને નાયબ મુખ્ય પ્રધાનનું પદ એસસી સમુદાયને આપવામાં આવ્યું હતું.
3ગઠબંધન સરકારમાં ડેપ્યુટી સીએમનું પદ ખૂબ મહત્વનું છે.
કોઈપણ રાજ્યમાં જ્યારે ગઠબંધન સરકાર સત્તામાં આવે છે ત્યારે આ પદ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ બની જાય છે. જો સાદી ભાષામાં સમજીએ તો, જ્યારે બે અલગ-અલગ પક્ષો એક સાથે આવે છે અને સરકાર બનાવે છે, ત્યારે એક પક્ષના નેતાને મુખ્યમંત્રી બનાવવામાં આવે છે અને બીજા પક્ષના નેતાને નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ આપવામાં આવે છે.
આનાથી બંને પક્ષોના સૌથી અગ્રણી નેતાઓ કોણ છે અને બંને પક્ષો સરકારમાં સમાન ભાગીદાર છે તે સમજવામાં સરળતા રહે છે.
ઉદાહરણ તરીકે બિહાર લો. અહીં જ્યારે JDU અને RJD એકસાથે આવ્યા ત્યારે તેજસ્વી યાદવને નાયબ મુખ્યમંત્રી અને નીતિશ કુમારને મુખ્યમંત્રી પદ મળ્યું. તેવી જ રીતે, 28 જાન્યુઆરી, 2024 ના રોજ, જ્યારે નીતિશ કુમારે ફરી એકવાર ભાજપ સાથે સરકાર બનાવી, ત્યારે તેઓ પોતે મુખ્યમંત્રી પદ પર રહ્યા અને ભાજપના નેતાઓને નાયબ મુખ્યમંત્રી પદ આપવામાં આવ્યું.
બિહારની જેમ મહારાષ્ટ્રમાં પણ આવી જ ફોર્મ્યુલા અપનાવવામાં આવી હતી. હાલમાં શિવસેનાના એકનાથ શિંદે મુખ્યમંત્રી પદ સંભાળી રહ્યા છે. ભાજપ અને એનસીપી જૂથમાંથી એક-એક નેતા ડેપ્યુટી સીએમ છે.
કેટલું શક્તિશાળી છે આ પદ?
જો કે રાજ્ય સરકારમાં નાયબ મુખ્યમંત્રી પાસે કેબિનેટ મંત્રી જેટલી જ સત્તા છે, પરંતુ કોઈપણ રાજ્યના નાયબ મુખ્યમંત્રી હોવાનો અર્થ એ છે કે તે વ્યક્તિ મુખ્યમંત્રી પછી બીજા સ્થાને છે.
રાજ્યમાં કેટલા ડેપ્યુટી સીએમ હોઈ શકે છે
બંધારણની કલમ 164 મુજબ દરેક રાજ્યમાં એક મુખ્યમંત્રી હશે. બંધારણમાં ડેપ્યુટી સીએમ પદનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. આવી સ્થિતિમાં પાર્ટી આ પદ પર ઈચ્છે તેટલા નેતાઓને રાખી શકે છે.