‘મા, આ માત્ર એક શબ્દ નથી. આ જીવનની લાગણી છે’, હીરાબાના 100મા જન્મદિવસે  મોદીએ શું લખ્યુ હતું.

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના માતા હીરાબાનું 100 વર્ષની વયે નિધન થયું છે

ફાઇલ તસવીર

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના માતા હીરાબાનું 100 વર્ષની વયે નિધન થયું છે. શુક્રવારે સવારે 3.30 કલાકે અમદાવાદની હોસ્પિટલમાં તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા. પીએમ મોદી તેમની માતાને ખૂબ જ પ્રેમ કરતા હતા. જ્યારે પણ તેઓ ગુજરાત પ્રવાસ પર જતા ત્યારે તેઓ તેમની માતાને મળવાનું ચૂકતા નહીં.  

પીએમ મોદીએ તેમના માતા હીરાબાના 100મા જન્મદિવસના અવસર પર એક બ્લોગ લખ્યો હતો. પીએમ નરેન્દ્ર મોદીના માતા હીરાબાનો જન્મ 18 જૂન 1923ના રોજ થયો હતો. 18 જૂન 2022 તેમણે તેમના જીવનના 100મા વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો. તેમણે 'મા' નામનો બ્લોગ પણ લખ્યો હતો. જેમાં મોદીએ તમામ સંસ્મરણો વાગોળતા તેમના જીવનમાં માતાનું મહત્વ સમજાવ્યું હતું. વાંચો, માતાના નામે પીએમ મોદીનો સંપૂર્ણ બ્લોગ.

ઘરનું રાંધેલું ભોજન પસંદ કરતા હતા. તેના ખોરાકમાં સાદો ખોરાક શામેલ છે, તેને વધુ તેલ અને મસાલા ખાવાનું પસંદ નથી. તે તેના રોજિંદા આહારમાં દાળ ભાત, ખીચડી અને ચપાતી ખાવાનું પસંદ કરે છે. અને મીઠાઈઓમાં તેને ખાંડની કેન્ડી અને લાપસી ખાવાનું પસંદ છે.

મા, આ માત્ર એક શબ્દ નથી. આ જીવનની લાગણી છે જેમાં સ્નેહ, ધૈર્ય, વિશ્વાસ, ઘણું બધું સમાયેલું છે. પછી તે વિશ્વનો કોઈ પણ ખૂણો હોય, કોઈ પણ દેશ હોય, દરેક બાળકના હૃદયમાં સૌથી અમૂલ્ય પ્રેમ હોય છે. માતા છે.માતા, ફક્ત આપણા શરીરને જ નહીં, પણ આપણા મનને, આપણા વ્યક્તિત્વને, આપણા આત્મવિશ્વાસને પણ આકાર આપે છે. અને તેના બાળકો માટે આવું કરતી વખતે તે પોતાની જાતને ખર્ચે છે, પોતાને ભૂલી જાય છે.

આજે હું મારી ખુશી, મારું સૌભાગ્ય તમારા બધા સાથે શેર કરવા માંગુ છું. મારી માતા, હીરાબા આજે 18મી જૂને તેમના સોમા વર્ષમાં પ્રવેશ કરી રહ્યાં છે. એટલે કે તેમનું જન્મશતાબ્દી વર્ષ શરૂ થઈ રહ્યું છે. જો પિતા આજે જીવિત હોત તો તેઓ પણ ગયા અઠવાડિયે 100 વર્ષના થયા હોત. એટલે કે 2022 એ એક વર્ષ છે જ્યારે મારી માતાનું જન્મ શતાબ્દી વર્ષ શરૂ થઈ રહ્યું છે અને આ વર્ષે મારા પિતાનું જન્મ શતાબ્દી વર્ષ પૂર્ણ થઈ રહ્યું છે.

ગયા અઠવાડિયે મારા ભત્રીજાએ ગાંધીનગરથી મારી માતાના કેટલાક વીડિયો મોકલ્યા હતા. સોસાયટીના કેટલાક નાના છોકરાઓ ઘરે આવ્યા છે, ખુરશી પર પિતાની તસવીર રાખવામાં આવી છે, ભજન કીર્તન ચાલી રહ્યું છે અને માતા ભજન ગાઈ રહી છે અને મંજીરા વગાડી રહી છે. માતા હજુ પણ એવી જ છે. શરીરની ઉર્જા ભલે ઓછી થઈ ગઈ હોય પણ મનની ઉર્જા યથાવત છે.

આમ તો આપણે અહીં જન્મદિવસની ઉજવણી કરવાની કોઈ પરંપરા નથી. પરંતુ પરિવારમાં નવી પેઢીના બાળકોએ આ વખતે પિતાના જન્મ શતાબ્દી વર્ષમાં 100 વૃક્ષો વાવ્યા છે. આજે મારા જીવનમાં જે કંઈ સારું છે, મારા વ્યક્તિત્વમાં જે કંઈ સારું છે તે મારા માતા અને પિતાની ભેટ છે. આજે જ્યારે હું અહીં દિલ્હીમાં બેઠો છું ત્યારે મને ઘણી જૂની વાતો યાદ આવી રહી છે.

મારી માતા જેટલી સામાન્ય છે એટલી જ અસાધારણ છે. જેમ દરેક માતા છે. આજે જ્યારે હું મારી માતા વિશે લખી રહ્યો છું ત્યારે તમને વાંચતી વખતે પણ લાગશે કે મારી માતા પણ આવી જ છે, મારી માતા પણ આવું જ કરે છે. આ વાંચતી વખતે તમારા મનમાં તમારી માતાની છબી ઉભરી આવશે.

માતાની તપસ્યા તેના બાળકને યોગ્ય વ્યક્તિ બનાવે છે. માતાનો પ્રેમ તેના બાળકને માનવીય સંવેદનાઓથી ભરી દે છે. માતા એ વ્યક્તિ નથી, વ્યક્તિત્વ નથી, માતા એક સ્વરૂપ છે. આપણી જગ્યાએ કહેવાય છે, જેવો ભક્ત, જેવો ભગવાન. એ જ રીતે આપણા મનની મનોદશા પ્રમાણે આપણે માતાના સ્વરૂપનો અનુભવ કરી શકીએ છીએ.

મારી માતાનો જન્મ મહેસાણા જિલ્લાના વિસનગરમાં થયો હતો. તે વડનગરથી બહુ દૂર નથી. મારી માતાને તેની માતા એટલે કે મારી દાદીનો પ્રેમ મળ્યો નથી. એક સદી પહેલા વૈશ્વિક રોગચાળાની અસરો પછી ઘણા વર્ષો સુધી ચાલી હતી. આ જ રોગચાળાએ મારી માતા પાસેથી મારી દાદીને પણ છીનવી લીધી. ત્યારે માતા થોડા દિવસની જ હશે. તેને મારી દાદીનો ચહેરો, તેનો ખોળો, કંઈપણ યાદ નથી. તને લાગે છે કે, મારી માનું બાળપણ તેના વિના વીત્યું, તે તેની માતાની જીદ ન કરી શકી, તેના ખોળામાં માથું છુપાવી શકી નહીં. માતાને અક્ષરોનું જ્ઞાન પણ નહોતું મળ્યું, તેણે શાળાનું બારણું પણ જોયું ન હતું. તેણે ઘરમાં બધે જ ગરીબી અને અભાવ જોયો.

જો આજના સમયમાં આ પરિસ્થિતિઓ ઉમેરીએ તો કલ્પના કરી શકાય કે મારી માતાનું બાળપણ કેટલું મુશ્કેલ હતું. કદાચ ભગવાને તેના જીવનનું આ રીતે આયોજન કર્યું હતું. આજે જ્યારે માતા તે સંજોગો વિશે વિચારે છે, ત્યારે તે કહે છે કે તે ભગવાનની ઇચ્છા હોવી જોઈએ. પરંતુ તેને હજી પણ તેની માતા ગુમાવવાનું, તેનો ચહેરો જોવા માટે સક્ષમ ન હોવાનું દુઃખ છે.

બાળપણના સંઘર્ષોએ મારી માતાને તેની ઉંમર કરતાં ઘણા સમય પહેલા મોટી કરી. તે તેના પરિવારમાં સૌથી મોટી હતી અને જ્યારે તેના લગ્ન થયા ત્યારે તે સૌથી મોટી વહુ પણ બની હતી. નાનપણમાં જે રીતે તે તેના ઘરની દરેકની ચિંતા કરતી, દરેકનું ધ્યાન રાખતી, દરેક કામની જવાબદારી ઉપાડી લેતી, તે જ જવાબદારી તેણે તેના સાસરિયાંમાં પણ લેવી પડતી. આ જવાબદારીઓ વચ્ચે, આ મુશ્કેલીઓ વચ્ચે, માતાએ હંમેશા શાંત ચિત્તે દરેક પરિસ્થિતિમાં પરિવારને સંભાળ્યો.

વડનગરમાં અમે જ્યાં રહેતા હતા તે ઘર બહુ નાનું હતું. એ ઘરમાં ન તો બારી હતી, ન બાથરૂમ, ન શૌચાલય. એકંદરે, માટીની દીવાલો અને ટાઇલની છતથી બનેલી એ દોઢ ઓરડાનું માળખું અમારું ઘર હતું, જેમાં અમારા માતા-પિતા, અમે બધા ભાઈ-બહેન રહેતા હતા.

એ નાનકડા ઘરમાં માતાને રસોઈ બનાવવામાં થોડીક આરામ હતી, તેથી પિતાએ વાંસની પટ્ટીઓ અને લાકડાના પાટિયાની મદદથી ઘરમાં પાલખ બનાવ્યો હતો. એ જ લોફ્ટ અમારા ઘરનું રસોડું હતું. માતા તેના પર ચડીને ભોજન બનાવતી અને અમે તેના પર બેસીને ભોજન લેતા.

સામાન્ય રીતે, જ્યાં અભાવ હોય છે, ત્યાં તણાવ પણ હોય છે. મારા માતા-પિતાની વિશેષતા એ હતી કે ગરીબી વચ્ચે પણ તેઓએ ક્યારેય ઘરમાં તણાવને હાવી થવા દીધો ન હતો. બંનેએ પોતપોતાની જવાબદારીઓ વહેંચી હતી.

હવામાન હોય, ગરમી હોય કે વરસાદ, પિતા સવારે 4 વાગે ઘરની બહાર નીકળી જતા. પિતાના પગલાના અવાજથી આસપાસના લોકોને ખબર પડી કે 4 વાગી ગયા છે, દામોદર કાકા જઈ રહ્યા છે. ઘરેથી નીકળવું, મંદિર જવું, ભગવાનના દર્શન કર્યા અને પછી ચાના સ્ટોલ પર પહોંચવું એ તેમનો દિનચર્યા હતો.

માતા પણ એટલી જ સમયની પાબંદ હતી. તેને પણ સવારે 4 વાગે ઉઠવાની આદત હતી. તે વહેલી સવારે ઘણું કામ પૂરું કરી લેતી. ઘઉં પીસવાનું હોય, બાજરો પીસવાનું હોય, ચોખા કે દાળ ચૂંટવાનું હોય, બધું કામ તે પોતે જ કરતી. માતા કામ કરતી વખતે તેમના મનપસંદ ભજનો કે પ્રભાતીઓ ગુંજી નાખતી. નરસી મહેતાજીનું એક પ્રસિદ્ધ ભજન છે “જલકમલ છાંડી જાને બાલા, સ્વામી અમારો જગશે” તેમને ખૂબ જ ગમે છે. એક લોરી પણ છે, "શિવાજી નું હાલરડુ", માતા તેને ખૂબ ગુંજી નાખતી.

માતાએ ક્યારેય અપેક્ષા રાખી ન હતી કે અમે ભાઈ-બહેનો અમારો અભ્યાસ છોડીને તેમને મદદ કરીશું. તેણીએ ક્યારેય મદદ માંગી નથી, તેણીને હાથ ઉછીના આપવા માટે. માતાને સતત કામ કરતી જોઈને અમે ભાઈઓ અને બહેનોને લાગ્યું કે આપણે તેમને કામમાં મદદ કરવી જોઈએ. મને તળાવમાં નહાવાનો, તળાવમાં તરવાનો ખૂબ શોખ હતો, તેથી હું મારા કપડાં લઈને તળાવમાં ધોવા માટે બહાર જતો. કપડાં પણ ધોયા અને મારી રમત પણ થઈ ગઈ.

ઘર ચલાવવા માટે બે ચાર પૈસા વધુ મળે તે માટે માતા બીજાના વાસણો ધોતી. તે ચરખાને કાંતવામાં પણ સમય કાઢતી હતી કારણ કે તેનાથી પણ થોડા પૈસા મળતા હતા. કપાસની છાલમાંથી કપાસ કાઢવાનું કામ, કપાસમાંથી દોરા બનાવવાનું કામ, આ બધું માતા પોતે જ કરતી હતી. તેઓને ડર હતો કે કપાસની છાલના કાંટા આપણને ચૂંટી જશે.

પોતાના કામ માટે કોઈ બીજા પર નિર્ભર રહેવાનું, પોતાનું કામ કોઈ બીજા પાસેથી કરાવવાનું તેને ક્યારેય પસંદ નહોતું. મને યાદ છે કે વડનગરના માટીના મકાનમાં વરસાદની મોસમને કારણે ઘણી સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડતો હતો. પણ માતા મુશ્કેલી ઓછી કરવાનો પ્રયત્ન કરતી. તેથી જૂન મહિનામાં, તડકામાં, માતા ઘરની છતની ટાઇલ્સ ઠીક કરવા માટે ઉપરના માળે ચડી જતી. તેણી બાજુથી પ્રયાસ કરતી હતી, પરંતુ અમારું ઘર એટલું જૂનું થઈ ગયું હતું કે તેની છત ભારે વરસાદને સહન કરી શકતી ન હતી.

વરસાદમાં અમારા ઘરમાં પાણી ટપકતું હતું ક્યારેક અહીંથી તો ક્યારેક ત્યાંથી. આખું ઘર પાણીથી ભરાઈ ન જાય અને ઘરની દિવાલોને નુકસાન ન થાય તે માટે માતા જમીન પર વાસણો રાખતી હતી. છતમાંથી ટપકતું પાણી તેમાં ભેગું થતું હતું. તે ક્ષણોમાં પણ, મેં મારી માતાને ક્યારેય અસ્વસ્થ જોયા નથી, ક્યારેય મારી જાતને શ્રાપ આપતા જોયા નથી. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે બાદમાં માતાએ આ જ પાણીનો ઉપયોગ ઘરના કામકાજ માટે 2-3 દિવસ સુધી કર્યો હતો. જળ સંરક્ષણનું આનાથી વધુ સારું ઉદાહરણ કયું?

માતાને ઘર સજાવવાનો, ઘરને સુંદર બનાવવાનો પણ ખૂબ શોખ હતો. ઘરને સુંદર અને સ્વચ્છ બનાવવા માટે તે આખો દિવસ કામ કરતી. તે ઘરની અંદર ગાયના છાણથી જમીન ઢાંકતી હતી. તમે જાણતા જ હશો કે જ્યારે તમે ગાયના છાણની કેકને આગ લગાડો છો ત્યારે ઘણી વખત શરૂઆતમાં ઘણો ધુમાડો નીકળે છે. બારી વગરના એ ઘરમાં માતા માત્ર ગાયના છાણ પર જ ખોરાક બનાવતી હતી. ધુમાડો બહાર નીકળી શકતો ન હતો, તેથી ઘરની અંદરની દિવાલો ખૂબ જ ઝડપથી કાળી થઈ જતી હતી. દર થોડા અઠવાડિયે, માતા તે દિવાલોને પણ રંગતી. તેનાથી ઘરમાં નવીનતા આવતી હતી. માતા તેમને ખૂબ જ સુંદર માટીના વાટકા બનાવીને શણગારતી. માતા આપણા ભારતીયોમાં જૂની વસ્તુઓને રિસાયકલ કરવાની આદતની પણ ચેમ્પિયન રહી છે.

મને તેમની બીજી એક અનોખી અને અનોખી રીત યાદ છે. તે ઘણીવાર જૂના કાગળોને પલાળી રાખતી, આમલીના દાણાને પીસીને તેની પેસ્ટ બનાવી લેતી, જેમ કે ગમ. પછી આ પેસ્ટની મદદથી તે દીવાલો પર કાચના ટુકડાઓ ચોંટાડીને ખૂબ જ સુંદર ચિત્રો બનાવતી હતી. તે બજારમાંથી કેટલીક વસ્તુઓ લાવીને ઘરના દરવાજાને શણગારતી હતી.

પથારી ખૂબ જ સ્વચ્છ, ખૂબ જ સારી રીતે મૂકેલી હોવી જોઈએ તે બાબતને લઈને માતા હંમેશા ઘણા નિયમોનું પાલન કરતી હતી. તે ચાદર પરની ધૂળનો એક કણ પણ સહન કરી શક્યો નહીં. સહેજ ક્રિઝ જોતાંની સાથે જ તે આખી ચાદર ફરી સાફ કરીને સરસ રીતે ફેલાવતી. અમે પણ માતાની આ આદતનું ખૂબ ધ્યાન રાખતા. આજે આટલા વર્ષો પછી પણ માતા જે ઘરમાં રહે છે ત્યાં તેની પથારી જરા પણ સુકાઈ ન જાય એ વાત પર ઘણો ભાર છે.

આ યુગમાં પણ દરેક કાર્યમાં તેમની સંપૂર્ણતાની ભાવના સમાન છે. અને હવે ગાંધીનગરમાં મારા ભાઈનો પરિવાર છે, મારા ભત્રીજાનો પરિવાર છે, તેઓ આજે પણ તેમના તમામ કામ જાતે કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.

હું હજી પણ જોઉં છું કે તે સ્વચ્છતા પ્રત્યે કેટલી સાવચેત છે. હું જ્યારે પણ દિલ્હીથી ગાંધીનગર જાઉં છું, હું તેને મળવા આવું છું, તે ચોક્કસ મને પોતાના હાથે મીઠાઈ ખવડાવે છે. અને જેમ માતા નાના બાળકને ખવડાવ્યા પછી તેનું મોં લૂછી નાખે છે, તેવી જ રીતે મારી માતા આજે પણ મને ખવડાવીને રૂમાલ વડે મોં લૂછી નાખે છે. તે હંમેશા તેની સાડીમાં રૂમાલ અથવા નાનો ટુવાલ બાંધે છે.

માતાના સ્વચ્છતા પ્રત્યેના પ્રેમની એટલી બધી વાર્તાઓ છે કે તેને લખવામાં ઘણો સમય લાગશે. માતા વિશે વધુ એક ખાસ વાત સામે આવી છે. જે સ્વચ્છતાનું કામ કરે છે, તેને માતા પણ ઘણું માન આપે છે. મને યાદ છે કે, વડનગરમાં અમારા ઘર પાસેની ગટર સાફ કરવા કોઈ આવતું ત્યારે મારી માતા તેને ચા આપ્યા વિના જવા દેતી ન હતી. પાછળથી, સફાઈ કામદારો પણ સમજી ગયા કે જો કામ પછી ચા પીવી હોય તો તે અમારા ઘરે જ મળી શકે છે.

મારી માતાની બીજી એક સારી આદત છે જે મને હંમેશા યાદ છે. જીવો પ્રત્યેની દયા તેમની સંસ્કૃતિમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. તે ઉનાળામાં પક્ષીઓ માટે માટીના વાસણમાં અનાજ અને પાણી રાખતી હતી. અમારા ઘરની આજુબાજુ રહેતા શેરીના કૂતરા ભૂખ્યા ન રહે, માતા આનું પણ ધ્યાન રાખતી હતી.

પિતા તેમના ટી સ્ટોલ પરથી જે મલાઈ લાવતા તેમાંથી માતા ખૂબ સારું ઘી બનાવતી. અને એવું ન હતું કે ઘી પર ફક્ત આપણો જ અધિકાર હોવો જોઈએ. અમારા વિસ્તારની ગાયોનો પણ ઘી પર અધિકાર હતો. માતા રોજ ગાયને રોટલી ખવડાવતી. પણ સૂકી રોટલી નહિ, હંમેશા તેના પર ઘી લગાવીને આપતી.

ભોજન બાબતે માતાએ હંમેશા આગ્રહ રાખ્યો છે કે અન્નનો એક દાણો પણ બગાડવો જોઈએ નહીં. અમારા નગરમાં જ્યારે કોઈના લગ્ન માટે સામૂહિક મિજબાનીનું આયોજન થતું ત્યારે ત્યાં જતાં પહેલાં માતા બધાને યાદ કરાવતી કે જમતી વખતે ભોજનનો બગાડ ન કરવો. ઘરે પણ તેણે એક જ નિયમ બનાવ્યો હતો કે થાળીમાં જેટલું ભૂખ્યું હોય એટલું જ લો.

આજે પણ માતા પોતાની થાળીમાં એટલું જ ભોજન લે છે. આજે પણ તે પોતાની થાળીમાં અનાજનો દાણો છોડતી નથી. નિયમો અનુસાર ખાવું, નિયત સમયે ખાવું, ખાવાનું ઘણું ચાવવું આ ઉંમરે પણ તેમની આદતમાં રહી ગઈ છે.

બીજાને ખુશ જોઈને માતા હંમેશા ખુશ રહે છે. ઘરમાં જગ્યા ભલે ઓછી હોય પણ તેનું દિલ ઘણું મોટું છે. અમારા ઘરથી થોડે દૂર એક ગામ હતું જેમાં મારા પિતાજીના ખૂબ જ નજીકના મિત્રો રહેતા હતા. તેનો પુત્ર અબ્બાસ હતો. મિત્રના અકાળે અવસાન પછી પિતા અબ્બાસને અમારા ઘરે લઈ આવ્યા હતા.

એક રીતે જોઈએ તો અબ્બાસ અમારા ઘરે રહીને ભણતો. અમારા બધા બાળકોની જેમ માતા અબ્બાસનું ખૂબ ધ્યાન રાખતી. ઈદ પર માતા અબ્બાસ માટે પોતાની પસંદગીની વાનગીઓ બનાવતી. તહેવારો દરમિયાન આજુબાજુના કેટલાક બાળકો અમારી જગ્યાએ આવીને ભોજન લેતા હતા. તેને મારી માતા દ્વારા રાંધવામાં આવેલો ખોરાક પણ પસંદ હતો.

જ્યારે પણ કોઈ સાધુ-સંતો અમારા ઘરની આસપાસ આવતા ત્યારે માતા તેમને ઘરે બોલાવીને ભોજન કરાવતી. જ્યારે તે વિદાય લેતો ત્યારે માતા પોતાના માટે નહીં પણ અમારા ભાઈ-બહેનો માટે આશીર્વાદ લેતી હતી. તે તેને કહેતી કે “મારા બાળકોને આશીર્વાદ આપો કે તેઓ બીજાના સુખમાં સુખ જુએ અને બીજાના દુ:ખમાં દુઃખી થાય. મારા બાળકોને આશીર્વાદ આપો જેથી તેમનામાં ભક્તિ અને સેવાનો વિકાસ થાય.”

મારી માતાને મારામાં ઘણો અતૂટ વિશ્વાસ હતો. તેણે આપેલા મૂલ્યોમાં તેને પૂરો વિશ્વાસ છે. મને દાયકાઓ પહેલાની એક ઘટના યાદ આવે છે. ત્યાં સુધી હું સંસ્થામાં રહીને લોકસેવાના કાર્યમાં વ્યસ્ત હતો. પરિવારના સભ્યો સાથે સંપર્ક લગભગ નહિવત હતો. તે જ સમયગાળામાં, એકવાર મારા મોટા ભાઈ મારી માતાને બદ્રીનાથ જી, કેદારનાથ જીના દર્શન કરવા લઈ ગયા હતા. જ્યારે બદ્રીનાથમાં માતાના દર્શન થયા ત્યારે કેદારનાથમાં પણ લોકોને સમાચાર મળ્યા કે મારી માતા આવી રહી છે.

તે જ સમયે અચાનક હવામાન પણ ખૂબ જ ખરાબ થઈ ગયું હતું. આ જોઈને કેટલાક લોકો કેદારઘાટીથી નીચે ચાલવા લાગ્યા. તેણે પોતાની સાથે ધાબળા પણ લીધા. રસ્તામાં તે વૃદ્ધ મહિલાઓને પૂછતો રહ્યો, શું તમે નરેન્દ્ર મોદીની માતા છો? એમ પૂછતાં એ લોકો માતા પાસે પહોંચ્યા. તેણે માતાને ધાબળો આપ્યો, ચા પીવડાવી. પછી તેઓ આખી યાત્રા માતા સાથે રહ્યા. કેદારનાથ પહોંચ્યા પછી, તેઓએ માતાના રહેવાની સારી વ્યવસ્થા કરી. આ ઘટનાની માતાના મન પર ઘણી અસર થઈ. તીર્થયાત્રાથી પાછા ફર્યા બાદ માતા મને મળ્યા ત્યારે તેમણે કહ્યું, "તમે સારું કામ કરો છો, લોકો તમને ઓળખે છે".

હવે આ ઘટનાના આટલા વર્ષો પછી, આજે જ્યારે લોકો માતા પાસે જાય છે અને પૂછે છે કે તમારો પુત્ર પીએમ છે, તો તમને ગર્વ હોવો જોઈએ, તો માતાનો જવાબ ખૂબ જ ઊંડો છે. માતા તેમને કહે છે કે તમે જેટલા ગર્વ અનુભવો છો તેટલો મને ગર્વ છે. મારી પાસે કોઈપણ રીતે કંઈ નથી. હું માત્ર એક સાધન છું. તે ભગવાનનું છે.

તમે પણ જોયું જ હશે, મારી માતા ક્યારેય કોઈ સરકારી કે જાહેર સમારંભમાં મારી સાથે નથી જતી. અત્યાર સુધી આવું માત્ર બે વાર બન્યું છે જ્યારે તે મારી સાથે કોઈ જાહેર કાર્યક્રમમાં આવી હોય.એકવાર હું એકતા યાત્રા પછી શ્રીનગરના લાલ ચોકમાં ત્રિરંગો લહેરાવીને પાછો ફર્યો હતો ત્યારે અમદાવાદમાં યોજાયેલા નાગરિક સન્માન કાર્યક્રમમાં મારી માતાએ મંચ પર આવીને મને તિલક કર્યુ હતું.

માતા માટે આ ખૂબ જ ભાવનાત્મક ક્ષણ પણ હતી કારણ કે એકતા યાત્રા દરમિયાન ફગવાડામાં હુમલો થયો હતો, જેમાં કેટલાક લોકો માર્યા ગયા હતા. તે સમયે માતાને મારી ખૂબ જ ચિંતા હતી. ત્યારે મને બે લોકોનો ફોન આવ્યો. એક અક્ષરધામ મંદિરના આદરણીય વડા સ્વામીજીનું હતું અને બીજું મારી માતાનું હતું. મારી સ્થિતિ જાણીને માતાને થોડો સંતોષ થયો.

બીજી વખત તેઓ જાહેરમાં મારી સાથે હતા જ્યારે મેં પહેલીવાર મુખ્યમંત્રી તરીકે શપથ લીધા હતા. 20 વર્ષ પહેલાંનો એ શપથ ગ્રહણ છેલ્લો સમારોહ છે જ્યારે માતા મારી સાથે ક્યાંય પણ જાહેરમાં હાજર હોય. આ પછી તે ક્યારેય મારી સાથે કોઈ કાર્યક્રમમાં નથી આવી.

મને વધુ એક બનાવ યાદ આવે છે. જ્યારે હું સીએમ બન્યો ત્યારે મારી ઈચ્છા હતી કે હું મારા તમામ શિક્ષકોનું જાહેરમાં સન્માન કરું. મારા મનમાં એવું પણ હતું કે માતા મારી સૌથી મોટી શિક્ષિકા રહી છે, તેમનું પણ સન્માન કરવું જોઈએ. આપણા શાસ્ત્રોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે માતાથી મોટો કોઈ શિક્ષક નથી - 'નાસ્તિ માતૃ સમો ગુરુ'. તેથી જ મેં મારી માતાને પણ કહ્યું હતું કે તમે પણ સ્ટેજ પર આવશો. પણ તેણે કહ્યું, “જુઓ ભાઈ, હું તો માત્ર એક સાધન છું. મારા ગર્ભમાંથી જન્મ લેવા માટે તે લખવામાં આવ્યું હતું. ભગવાને તમને બનાવ્યા છે, મને નહિ. એમ કહીને માતા એ કાર્યક્રમમાં ન આવ્યા. મારા બધા શિક્ષકો આવ્યા, પરંતુ માતા ઘટનાથી દૂર રહી.

પણ મને યાદ છે કે તે ફંકશન પહેલા તેમણે મને ચોક્કસ પૂછ્યું હતું કે અમારા નગરના શિક્ષક જેઠાભાઈ જોષીના પરિવારમાંથી કોઈ એ ફંકશનમાં આવશે? બાળપણમાં મારું પ્રારંભિક શિક્ષણ અને લેખન ગુરુજી જેઠાભાઈ જોષીજી દ્વારા થયું હતું. માતા તેની સંભાળ રાખતી હતી, તે પણ જાણતી હતી કે હવે જોશીજી અમારી સાથે નથી. તેણી પોતે આવી ન હતી પરંતુ જેઠાભાઈ જોષીના પરિવારને બોલાવવા જણાવ્યું હતું.

મેં હંમેશા મારી માતામાં જોયું છે કે અક્ષરો જાણ્યા વિના પણ વ્યક્તિ કેવી રીતે ખરેખર શિક્ષિત થઈ શકે છે. તેમનો વિચારવાનો પરિપ્રેક્ષ્ય, તેમની દૂરંદેશી મને ક્યારેક આશ્ચર્યચકિત કરે છે.માતા હંમેશા તેમની નાગરિક ફરજો પ્રત્યે ખૂબ સભાન રહી છે. જ્યારથી ચૂંટણીઓ શરૂ થઈ ત્યારથી તેમણે પંચાયતથી લઈને સંસદ સુધીની ચૂંટણીમાં મતદાનની જવાબદારી નિભાવી. થોડા સમય પહેલા ગાંધીનગર મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની ચૂંટણીમાં માતા પણ મતદાન કરવા ગયા હતા.

ઘણી વખત તે મને કહે છે કે જુઓ ભાઈ, જનતાના આશીર્વાદ તમારી સાથે છે, ભગવાનના આશીર્વાદ તમારી સાથે છે, તમને ક્યારેય કંઈ નહીં થાય. તેણી કહે છે કે તમારા શરીરને હંમેશા સારું રાખો, તમારી જાતને સ્વસ્થ રાખો કારણ કે જો શરીર સારું હશે તો જ તમે સારું કામ કરી શકશો.એક સમય હતો જ્યારે માતા ઘણા નિયમો સાથે ચાતુર્માસ કરતી હતી. માતા જાણે છે કે નવરાત્રિ દરમિયાન મારા નિયમો શું છે. પહેલા તેણીએ આવું કહ્યું ન હતું, પરંતુ તે દરમિયાન તેણીએ કહેવાનું શરૂ કર્યું કે તેણીએ આટલા વર્ષો કર્યા છે, હવે તમે નવરાત્રિ દરમિયાન જે મુશ્કેલ ઉપવાસ અને તપસ્યા કરો છો તેને થોડી સરળ બનાવો.

મેં મારા જીવનમાં ક્યારેય કોઈ બાબત માટે મારી માતા પાસેથી કોઈ ફરિયાદ સાંભળી નથી. ન તો તે કોઈની ફરિયાદ કરે છે અને ન તો કોઈની પાસેથી કોઈ અપેક્ષા રાખે છે.આજે પણ માતાના નામે કોઈ મિલકત નથી. મેં તેના શરીર પર ક્યારેય સોનું જોયું નથી. તેને સોના અને ઘરેણા પ્રત્યે કોઈ લગાવ નથી. પહેલા પણ તે સાદગીથી રહેતી હતી અને આજે પણ તે તેના નાના રૂમમાં સંપૂર્ણ સાદગી સાથે રહે છે.

માતાને ભગવાનમાં અપાર શ્રદ્ધા છે, પરંતુ તે અંધશ્રદ્ધાથી દૂર રહે છે. તેણે અમારા ઘરને હંમેશા અંધશ્રદ્ધાથી સુરક્ષિત રાખ્યું. તે શરૂઆતથી જ કબીરપંથી છે અને આજે પણ તે પોતાની પૂજા એ જ પરંપરાથી કરે છે. હા, તેમને માળા જપ કરવાની આદત પડી ગઈ છે. દિવસભર ભજન અને જપમાળાનો જાપ એટલો બધો થઈ જાય છે કે ઊંઘ પણ ભુલાઈ જાય છે. ઘરના લોકોને માળા સંતાડવાની હોય છે, પછી સૂઈ જાય છે, ઊંઘ આવે છે.

આટલી મોટી ઉંમર હોવા છતાં પણ માતાની યાદશક્તિ ઘણી સારી છે. તેને દાયકાઓ પહેલાની વસ્તુઓ સારી રીતે યાદ છે. આજે પણ જ્યારે પણ કોઈ સંબંધી તેને મળવા જાય છે અને તેને તેનું નામ કહે છે, ત્યારે તે તરત જ તેના દાદા-દાદીનું નામ લે છે અને કહે છે કે તમે તેના ઘરના છો. આજે પણ માતા દુનિયામાં શું ચાલી રહ્યું છે તેના પર નજર રાખે છે. તાજેતરમાં, મેં મારી માતાને પૂછ્યું કે તમે આ દિવસોમાં કેટલું ટીવી જુઓ છો? માતાએ કહ્યું કે તમે જ્યારે પણ ટીવી પર જુઓ છો ત્યારે બધા એકબીજા સાથે લડતા હોય છે. હા, કેટલાક એવા છે જે શાંતિથી સમજાવે છે અને હું તેમને જોઉં છું. મને જોઈને આશ્ચર્ય થયું કે માતા આટલું ધ્યાન આપી રહી છે.

તેમની તીક્ષ્ણ યાદશક્તિ સાથે જોડાયેલી બીજી એક વાત મને યાદ છે. તે 2017 માં હતું જ્યારે હું કાશીમાં હતો, યુપી ચૂંટણીના છેલ્લા દિવસોમાં. હું ત્યાંથી અમદાવાદ ગયો ત્યારે માતા માટે કાશીથી પ્રસાદ પણ લઈ આવ્યો હતો. જ્યારે તે તેની માતાને મળ્યો ત્યારે તેણે પૂછ્યું કે શું તે કાશી વિશ્વનાથ મહાદેવની પણ મુલાકાત લીધી હતી? માતા તેનું પૂરું નામ - કાશી વિશ્વનાથ મહાદેવ લે છે. પછી વાતવાતમાં માતાએ પૂછ્યું કે કાશી વિશ્વનાથ મહાદેવ મંદિર સુધી પહોંચવાનો રસ્તો હજુ પણ એવો જ છે, લાગે છે કે કોઈના ઘરમાં મંદિર બન્યું છે. આશ્ચર્યચકિત થઈને મેં તેને પૂછ્યું કે તું ક્યારે ગયો? માતાએ જણાવ્યું કે તે ઘણા વર્ષો પહેલા ગઈ હતી. માતાને પણ તે બધા વર્ષો પહેલા કરેલી યાત્રા સારી રીતે યાદ છે.

માતા જેટલી સંવેદનશીલતા ધરાવે છે, સેવાની ભાવના ધરાવે છે, તેટલી જ તેની દ્રષ્ટિ ગુણગ્રાહક રહી છે. માતાઓ નાના બાળકોની સારવારની ઘણી સ્થાનિક પદ્ધતિઓ જાણે છે. વડનગરમાં અમારા ઘરમાં સવારથી જ કતારો લાગતી હતી. લોકો તેમના 6-8 મહિનાના બાળકોને બતાવવા માટે માતા પાસે લાવતા હતા.

માતાને સારવાર માટે ઘણી વખત ખૂબ જ બારીક પાવડરની જરૂર હતી. અમે ઘરના બાળકોએ આ પાવડર ભેગો કરવાની વ્યવસ્થા કરી હતી. માતા અમને ચૂલામાંથી રાખ, એક વાટકો અને ઝીણું કપડું આપતી. પછી અમે તે કપડાને તે વાડકાના મોં પર ચુસ્તપણે બાંધતા અને તેના પર 5-6 ચપટી રાખ નાખતા. પછી ધીમે ધીમે અમે કપડા પર રાખેલી રાખને ઘસતા. આમ કરવાથી, રાખના શ્રેષ્ઠ કણો બાઉલના તળિયે જમા થતા હતા. મા હંમેશા અમને કહેતી કે “તમારું કામ સારું કર. રાખના બરછટ દાણાથી બાળકોને કોઈ સમસ્યા ન થવી જોઈએ.”