Independence Day 2023 Special: જે કંપનીએ ભારતને ગુલામ બનાવ્યું હતું, આજે એ જ કંપનીના માલિક એક ભારતીય છે

કંપનીની સ્થાપના 1600માં 31મી ડિસેમ્બરે થઈ હતી. આ કંપની બનાવવા પાછળનો એકમાત્ર હેતુ બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદ અને વસાહતીકરણને પ્રોત્સાહન આપવાનો હતો.

જે કંપનીએ ભારતને ગુલામ બનાવ્યું હતું, આજે એ જ કંપનીના માલિક એક ભારતીય છે

The East India Company: આખો દેશ આજે સ્વતંત્રતા દિવસની 76મી વર્ષગાંઠની ઉજવણી કરી રહ્યો છે. તેની યાદમાં ગત વર્ષથી દેશમાં 'આઝાદી કા અમૃત મહોત્સવ' ઉજવવામાં આવે છે. 15 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ આઝાદી મળી ત્યારથી અત્યાર સુધીની ભારતની યાત્રા ખૂબ જ રસપ્રદ રહી છે. આ 75 વર્ષો દરમિયાન ભારત એક મોટી આર્થિક શક્તિ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે. ભારતની વધતી જતી આર્થિક સ્થિતિનો અંદાજ એ વાત પરથી પણ લગાવી શકાય છે કે જે 'ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની'એ ભારતને ગુલામ બનાવ્યું હતું, આજે એક ભારતીય ઉદ્યોગપતિ તે કંપનીનો માલિક બની ગયો છે.

ભારતમાં બે સદીઓ સુધી કંપનીનું શાસન

ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીનું નામ કોણ નથી જાણતું? 8 થી 10 સુધી ઈતિહાસ ભણેલા કોઈપણ વ્યક્તિ આ કંપનીનું નામ સારી રીતે જાણતા હશે. જેઓ ક્યારેય શાળાએ ગયા નથી તેઓ પણ કંપની રાજના નામથી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીથી વાકેફ છે. 17મી સદીની શરૂઆતમાં એટલે કે 1600ની આસપાસ, ભારતની ધરતી પર પહેલું પગલું ભરનારી આ કંપનીએ આપણા દેશ પર સેંકડો વર્ષો સુધી શાસન કર્યું. 1857 સુધી, ભારત આ કંપનીના કબજામાં હતું, જેને ઇતિહાસમાં કંપની રાજના નામથી શીખવવામાં આવે છે.

હવે તે ઈ-કોમર્સ કંપની બની ગઈ છે

એક રીતે જોઈએ તો ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની ભારતની પ્રથમ કંપની હતી, ભલે તે ભારતીય નહીં પણ બ્રિટિશ હતી. આ કંપનીએ ભારતને પણ ગુલામીની બેડીઓ પહેરાવી દીધી. એક સમયે આ કંપની ખેતીથી માંડીને ખાણકામ અને રેલવે સુધીનું તમામ કામ કરતી હતી. હવે મજાની વાત એ છે કે ભારતને ગુલામ બનાવનાર આ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના માલિક ભારતીય મૂળના ઉદ્યોગપતિ સંજીવ મહેતા છે. મહેતાએ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને ખરીદ્યા પછી તેને ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ બનાવ્યું. હાલમાં આ કંપની ચા, કોફી, ચોકલેટ વગેરે ઓનલાઈન વેચે છે.

ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની પોતાની સેના હતી

ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીની સ્થાપના 1600માં 31મી ડિસેમ્બરે થઈ હતી. આ કંપની બનાવવા પાછળનો એકમાત્ર હેતુ બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદ અને વસાહતીકરણને પ્રોત્સાહન આપવાનો હતો. બ્રિટનના તે યુગ વિશે એક ખૂબ જ પ્રચલિત કહેવત છે કે બ્રિટિશ રાજમાં સૂર્ય ક્યારેય અસ્ત થતો નથી. બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને સૂર્યની પરિક્રમા કરતાં પણ મોટું બનાવવામાં આ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીનું સૌથી મહત્ત્વનું યોગદાન હતું. કંપનીની રચના મૂળ રીતે વ્યવસાય કરવા માટે કરવામાં આવી હતી, પરંતુ તેને યુદ્ધ કરવાનો અધિકાર જેવા ઘણા વિશેષાધિકારોનો આનંદ માણ્યો હતો. કંપનીને આ અધિકાર બ્રિટિશ રાજ દ્વારા તેના વ્યાપારી હિતોના રક્ષણ માટે આપવામાં આવ્યો હતો. આ કારણોસર ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની પાસે પણ પોતાની શક્તિશાળી સેના હતી.

સ્પેન અને પોર્ટુગલ સાથે સ્પર્ધાત્મક કંપની

1600 દરમિયાન, સ્પેન અને પોર્ટુગલ સામ્રાજ્યવાદ અને વેપાર માટે સ્પર્ધા કરતા હતા. બ્રિટન અને ફ્રાન્સ આમાં મોડેથી ઉતર્યા હતા પરંતુ ઝડપથી તેમનું વર્ચસ્વ વધારી રહ્યા હતા. પોર્ટુગીઝ નાવિક વાસ્કો દ ગામાના ભારતમાં આગમન પછી યુરોપમાં મોટો બદલાવ આવ્યો. વાસ્કો દ ગામા પોતાની સાથે જહાજોમાં ભારતીય મસાલા લઈ જતા હતા. ભારતીય મસાલા યુરોપ માટે અનન્ય હતા. વાસ્કો દ ગામાએ આ મસાલામાંથી અપાર સંપત્તિ મેળવી હતી. આ પછી, ભારતીય મસાલાની સુગંધ સમગ્ર યુરોપમાં ફેલાઈ ગઈ. ભારતની સમૃદ્ધિના ચર્ચોએ પણ યુરોપિયન સામ્રાજ્યવાદી દેશોને અહીં વર્ચસ્વ જમાવવાની પ્રેરણા આપી. ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ આ કામ બ્રિટન વતી કર્યું હતું.

વહાણ લૂંટીને પ્રથમ વેપાર

આ કંપનીને પ્રથમ સફળતા પોર્ટુગલના એક જહાજને લૂંટીને મળી હતી, જે ભારતમાંથી મસાલા લઈ જતું હતું. તે લૂંટમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને 900 ટન મસાલા મળ્યા હતા. કંપનીએ તેને વેચીને જબરદસ્ત નફો કર્યો. તે ત્યારના સમયની પ્રથમ ચાર્ટર્ડ જોઈન્ટ સ્ટોક કંપનીઓમાંની એક હતી, એટલે કે કોઈપણ રોકાણકાર વર્તમાન શેરબજારમાં લિસ્ટેડ કંપનીઓની જેમ શેરહોલ્ડર બની શકે છે. કંપનીના રોકાણકારોને પણ લૂંટાયેલી કમાણીનો એક ભાગ મળ્યો હતો. ઈતિહાસના પુસ્તકોમાં કહેવાયું છે કે ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ લૂંટના પ્રથમ વેપારમાં લગભગ 300 ટકાનો જબરદસ્ત નફો કર્યો હતો.

આ રીતે ભારતમાં કંપનીનું વર્ચસ્વ વધ્યું

ભારતમાં, સર થોમસ રોએ મુઘલ સમ્રાટ પાસેથી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપની માટે વેપાર કરવાનો અધિકાર મેળવ્યો હતો. કંપનીએ ભારતમાં કલકત્તા (હવે કોલકાતા)થી બિઝનેસ શરૂ કર્યો અને બાદમાં ચેન્નાઈ-મુંબઈ પણ તેનું મુખ્ય બિઝનેસ સેન્ટર બન્યું. ભારતમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીને સૌપ્રથમ ફ્રેન્ચ કંપની 'ડેસ ઈન્ડેસ' સાથે સ્પર્ધા કરવી પડી. 1764 એડીમાં બક્સરનું યુદ્ધ કંપની માટે નિર્ણાયક સાબિત થયું. આ પછી કંપનીએ ધીમે ધીમે સમગ્ર ભારત પર સત્તા સ્થાપિત કરી. 1857 ના વિદ્રોહ પછી, બ્રિટિશ સામ્રાજ્યએ કંપનીના હાથમાંથી ભારતનું શાસન છીનવી લીધું અને તેને પોતાના હાથમાં લીધું. જો કે, હવે તે વિશ્વની સૌથી ધનિક કંપનીઓની ગણતરીમાં ક્યાંય ઊભું નથી. ભારતીય મૂળના સંજીવ મહેતાએ તેને 2010માં $15 મિલિયન એટલે કે 120 કરોડ રૂપિયામાં ખરીદી હતી.