Cyclone : ચક્રવાત નાથવામાં ભારત કેવી રીતે બન્યું 'જાદુગર'? દુનિયા આખી માટે કોયડો
પોતાને વિકસીત દેશો તરીકે ઓળખાવતા દેશો આજે ભારતની આ ઉત્કૃષ કામગીરીમાંથી બોધપાઠ લઈને કુદરતી આફતનો સામનો કરતી થઈ ગઈ છે.
India Reduced Dangers From Cyclones In Decades : એક સમયે ભારતની ઓળખ દુનિયાભરમાં મદારીના દેશ તરીકેની હતી. ના તો ભારતની કોઈ નોંધ લેતું કે ના તો ભારતને કોઈ ગણતું. તેમાં પણ વારંવાર આવતા દરિયાયાઈ વાવાઝોડા અને ચક્રવાતો ભારતને ગંભીર આર્થિક ફટકો મારતા. દુનિયા મદદના નામે મુઠ્ઠી ભરીને રાહત સમગ્રી આપીને ઉભી રહેતી. પરંતુ આખરે ભારતે ચક્રવાતો અને તોફાનોને નાથવામાં અને તેની સામે ડર્યા વિના ઝીંક ઝીલવામાં જે મહારત હાંસલ કરી લીધી છે તેની આજે દુનિયા કાયલ છે. પોતાને વિકસીત દેશો તરીકે ઓળખાવતા દેશો આજે ભારતની આ ઉત્કૃષ કામગીરીમાંથી બોધપાઠ લઈને કુદરતી આફતનો સામનો કરતી થઈ ગઈ છે.
ભારત અને તેની અસામાન્ય ભૌગોલિક-આબોહવા અને સામાજિક-આર્થિક પરિસ્થિતિઓને કારણે, પૂર, દુષ્કાળ, ચક્રવાત, સુનામી, ધરતીકંપ, ડુબાડ, ભૂસ્ખલન, હિમપ્રપાત અને જંગલી આગ માટે વિવિધ ડિગ્રીઓ માટે સંવેદનશીલ છે. નેશનલ ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટ ઓથોરિટી અનુસાર, દેશના 36 રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાંથી 27 આપત્તિથી પ્રભાવિત છે.
ચક્રવાતી તોફાન બિપરજોય ચર્ચાનો વિષય બન્યું છે. જેને લઈને ચર્ચા તેજ બની છે કે, છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં ભારતીય ક્ષેત્રમાં ચક્રવાતની સંખ્યામાં વધારો થયો છે. તેનું કારણ ક્લાઈમેટ ચેન્જ હોવાનું કહેવાય છે. ભારતે તેનો સામનો કરવાના માપદંડો પણ ધરમૂળથી બદલી નાખ્યા છે અને નવા જ કિર્તીમાન સ્થાપિત કર્યા છે. પરિણામે ચક્રવાત હવે પહેલાની જેમ એટલો મોટો ખતરો નથી રહ્યો જેટલો 2000 ના દાયકાની શરૂઆતમાં હતો.
ભારતમાં વાવાઝોડાની સ્થિતિ
7,516 કિમીના દરિયાકિનારામાંથી 5,700 કિમી ચક્રવાત અને સુનામી માટે સંવેદનશીલ છે. ભારતનો લાંબો દરિયાકિનારો વિશ્વના 10% ઉષ્ણકટિબંધીય ચક્રવાતોના સંપર્કમાં છે. ભારતના પશ્ચિમી અને પૂર્વીય દરિયાકાંઠો વારંવાર ચક્રવાતી તોફાનોનો સામનો કરતા રહે છે. ઓછામાં ઓછા 13 દરિયાકાંઠાના વિસ્તારો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો ચક્રવાતની ઝપેટમાં છે. જેમાં પશ્ચિમ બંગાળ, તમિલનાડુ, ગુજરાત, ઓડિશા અને આંધ્ર પ્રદેશ જેવા રાજ્યોનો સમાવેશ થાય છે.
છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં વાવાઝોડાના આંકડા પર નજર
માર્ચ 2021માં લોકસભામાં સરકાર દ્વારા આપવામાં આવેલી માહિતી અનુસાર, વર્ષ 2020માં બંગાળની ખાડી અને અરબી સમુદ્રમાં પાંચ ચક્રવાત સર્જાયા હતા જ્યારે ચાર ચક્રવાત ભારતીય દરિયાકાંઠે ત્રાટક્યા હતા. આ વર્ષે 113 લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા છે. તેવી જ રીતે 2019માં બંગાળની ખાડી અને અરબી સમુદ્ર પર રચાયેલા ચક્રવાતની કુલ સંખ્યા આઠ હતી જ્યારે બે ચક્રવાત ભારતના દરિયાકાંઠે ત્રાટક્યા હતા. આ દરમિયાન 105 લોકોના મોત થયા હતા. વર્ષ 2018માં સાત ચક્રવાત બંગાળની ખાડી અને અરબી સમુદ્ર પર રચાયા હતા જ્યારે ત્રણ ચક્રવાત ભારતીય દરિયાકાંઠે ત્રાટક્યા હતા. આ દરમિયાન 131 લોકોના મોત થયા છે. વર્ષ 2017માં બંગાળની ખાડી અને અરબી સમુદ્રમાં માત્ર ત્રણ ચક્રવાત સર્જાયા હતા. 2016માં બંગાળની ખાડી અને અરબી સમુદ્ર પર ચાર ચક્રવાત રચાયા હતા જ્યારે એક ચક્રવાત ભારતીય દરિયાકાંઠે અથડાયું હતું. આ દરમિયાન છ લોકોના મોત થયા હતા.
છેલ્લા બે દાયકામાં મૃત્યુઆંકમાં થયો ઘટાડો
વર્ષ 2021માં પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયના સચિવ એમ રાજીવન દ્વારા પ્રકાશિત સંશોધન અભ્યાસમાં જણાવાયું છે કે, 2000 થી 2019ની વચ્ચે ચક્રવાતને કારણે મૃત્યુની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો છે. 1970-2019ના 50 વર્ષોમાં 117 ચક્રવાત ભારતમાં ત્રાટક્યા, જેમાં 40,000 થી વધુ લોકોના મોત થયા.
અભ્યાસમાં જણાવાયું છે કે, 1971માં બંગાળની ખાડીમાં ચાર ઉષ્ણકટિબંધીય ચક્રવાત સર્જાયા હતા. 30 ઓક્ટોબર 1971ની સવારે ઓડિશાના દરિયાકાંઠે એક વિનાશક ચક્રવાત ત્રાટક્યું હતું, જેના કારણે જીવન અને સંપત્તિને ભારે નુકસાન થયું હતું. લગભગ 10,000 લોકો માર્યા ગયા હતાં અને 10 લાખથી વધુ લોકો બેઘર થયા હતાં.
1977માં બંગાળની ખાડી પર બે ઉષ્ણકટિબંધીય ચક્રવાત રચાયા હતા. જેમાંથી બીજું 200 કિલોમીટર પ્રતિ કલાકની પવનની ઝડપ સાથે ખૂબ જ ગંભીર ઉષ્ણકટિબંધીય ચક્રવાત ચિરાલા હતું. દરિયાકાંઠાના આંધ્ર પ્રદેશમાં પાંચ મીટર જેટલા ઊંચા મોજાઓ અથડાયા હતા. અંદાજિત મૃત્યુઆંક લગભગ 10,000 હતો અને તે સમયે ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને પાકને કુલ નુકસાન 25 મિલિયનથી વધુ હતું. એકલા 1970-1980ના દાયકામાં ચક્રવાતને કારણે 20,000 થી વધુ મૃત્યુ નોંધાયા હતા.
જો કે, વધુ વિશ્લેષણ દર્શાવે છે કે, ઉષ્ણકટિબંધીય ચક્રવાતો સાથે સંકળાયેલા મૃત્યુ દરમાં 2000-2009ની સરખામણીમાં 2010-2019માં ઉષ્ણકટિબંધીય ચક્રવાતો સાથે સંકળાયેલા મૃત્યુદરમાં 88 ટકાનો ઘટાડો થયો છે.
આ રીતે ભારતે ચક્રવાતનું જોખમ ઘટાડ્યું
વર્ષોથી ભારતે ચક્રવાત માટે ત્રણ-સ્તરીય પ્રતિસાદ મિકેનિઝમ પર કામ કર્યું છે. પ્રથમ સોફ્ટવેર સાથે સંબંધિત છે જેમાં પ્રારંભિક ચેતવણી પ્રણાલી, સ્થાનિક વસ્તીમાં જાગરૂકતા, સ્થળાંતર આયોજન અને કવાયત, તાલીમ અને માહિતીનો પ્રસાર શામેલ છે. બીજા સ્તરમાં લોકો અને ઢોરને ખસેડવા માટે આશ્રયસ્થાનોનું નિર્માણ, હવામાન સાધનોની સ્થાપના અને વધુ સારી આગાહી માટે ચેતવણી કેન્દ્રો અને પાળા બાંધવા, જોડતા રસ્તાઓ અને પુલોનો સમાવેશ થાય છે. છેલ્લું સ્તર દરિયાકાંઠાના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને ચક્રવાત માટે સ્થિતિસ્થાપક બનાવવા વિશે છે. આ માટે પાવર લાઇન અથવા પાણી પુરવઠાની લાઇન જેવી જટિલ માળખાકીય સુવિધાઓ જરૂરી છે જેથી રેલ્વે નેટવર્ક અને એરપોર્ટ ડૂબી ન જાય અને કાર્ય ચાલુ રહે અને આરોગ્ય પ્રણાલીઓ ખોરવાઈ ન જાય.
આ ફીડબેક સિસ્ટમના પ્રથમ બે સ્તરો પર નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં કામ થઈ ચૂક્યું છે. આ જ કારણ છે કે, ચક્રવાતની સચોટ આગાહી ઘણા દિવસો પહેલા કરવામાં આવે છે અને જાનહાનિમાં મોટો ઘટાડો થયો છે. ત્રીજા સ્તરનું કામ હજુ યથાવત છે.
ભારતીય હવામાન વિભાગના મહાનિર્દેશક મૃત્યુંજય મહાપાત્રા કહે છે કે, આઈએમડીની આગાહી ક્ષમતાઓમાં સુધારા સાથે વર્ષોથી ચક્રવાત દરમિયાન મૃત્યુના કારણોમાં ફેરફાર થયો છે. અગાઉ તોફાન મૃત્યુનું મુખ્ય કારણ હતું, પરંતુ હવે મોટાભાગના મૃત્યુ વૃક્ષો અથવા મકાનો પડવાથી થાય છે. સમયની સાથે આગાહી કરવાની પ્રક્રિયા તેમજ આ ઘટનાઓ સાથે વ્યવહારમાં ઘણો બદલાવ આવ્યો છે. હવે લોકોને પૂર્વ ચેતવણી સાથે નીચાણવાળા વિસ્તારોમાંથી ખસેડવામાં આવે છે.
ટ્રેન્ડિંગ સમાચાર
ટોપ સ્ટોરી
